Hiểm họa từ chiến lược “chips” cạnh tranh giữa Mỹ và Trung cộng

Trong nhiều năm qua, Mỹ đã "để mất bóng" trong ngành sản xuất chip, tạo tiền đề cho Trung cộng và các trung tâm công nghệ khác ở châu Á vượt mặt.

Đó là nhận định của bà Gina Raimondo trong một cuộc phỏng vấn với tôi vào năm 2021 khi bà là bộ trưởng Thương mại Mỹ.

Thêm bốn năm trôi qua, chip vẫn là chiến trường trong cuộc đua giành ưu thế công nghệ giữa Mỹ và Trung cộng.

Tổng thống Donald Trump hiện đang muốn thúc đẩy mạnh mẽ một quy trình sản xuất vốn rất phức tạp và tinh vi, điều mà các khu vực tốn hàng thập kỷ để hoàn thiện.

Ông này cho rằng chính sách thuế quan của mình sẽ giải phóng nền kinh tế Mỹ và đưa việc làm trở lại trong nước. Thế nhưng, thực tế là nhiều tập đoàn lớn từ lâu đã phải đối mặt với tình trạng thiếu lao động có tay nghề và chất lượng sản phẩm kém từ các nhà máy ở Mỹ.

Vậy ông Trump sẽ làm gì khác biệt?

Và xét tới việc Đài Loan và nhiều quốc gia châu Á khác đang nắm giữ bí quyết sản xuất chip độ chính xác cao, liệu Mỹ có khả năng tạo ra sản phẩm tương tự - và với quy mô lớn - hay không?

Bí quyết sản xuất vi mạch

Chất bán dẫn là nền tảng vận hành của rất nhiều thứ - từ máy giặt, iPhone cho đến máy bay quân sự và xe điện.

Những phiến silicon tí hon này, thường được gọi là chip, từng được phát minh tại Mỹ nhưng giờ đây chính châu Á mới là "công xưởng" sản xuất ra những con chip tiên tiến nhất với quy mô khổng lồ.

Việc sản xuất chip vừa đắt lại đòi hỏi công nghệ phức tạp.

Chẳng hạn, một chiếc iPhone có thể chứa chip được thiết kế tại Mỹ, sản xuất ở Đài Loan, Nhật Bản hoặc Hàn Quốc, sử dụng nguyên liệu thô như đất hiếm mà phần lớn được khai thác ở Trung cộng.

Sau đó, chip có thể được chuyển sang Việt Nam để đóng gói, rồi chuyển đến Trung cộng để lắp ráp và kiểm nghiệm, trước khi được vận chuyển đến Mỹ.

Đó là một hệ sinh thái gắn bó chặt chẽ đã hình thành và phát triển qua nhiều thập kỷ.

Ông Trump từng ca ngợi ngành công nghiệp chip, nhưng đồng thời cũng đe dọa bằng chính sách thuế quan.

Ông nói với doanh nghiệp đầu ngành TSMC - Tập đoàn Sản xuất Chất bán dẫn Đài Loan - rằng họ sẽ phải chịu mức thuế lên tới 100% nếu không xây nhà máy tại Mỹ.

Trong một hệ sinh thái phức tạp và cạnh tranh khốc liệt như vậy, các doanh nghiệp cần có khả năng lên kế hoạch dài hạn cho chi phí gia tăng và các khoản đầu tư lớn - dài hạn hơn một nhiệm kỳ tổng thống của ông Trump. Việc chính sách liên tục thay đổi chỉ mang tới thêm những khó khăn. Dù vậy, một số công ty đã thể hiện thiện chí đầu tư vào Mỹ.

Một lý do quan trọng khiến Trung cộng, Đài Loan, Nhật Bản và Hàn Quốc thành công trong ngành chip là nhờ các khoản trợ cấp khổng lồ từ nhà nước cho khu vực tư nhân để phát triển công nghệ bán dẫn.

Kiểu tư duy này giúp hình thành nên Đạo luật Chip và Khoa học của Mỹ, ban hành năm 2022 dưới thời Tổng thống Joe Biden, nhằm đưa hoạt động sản xuất chip quay lại Mỹ và đa dạng hóa chuỗi cung ứng.

Đạo luật mang tới các khoản trợ cấp, ưu đãi thuế và tài trợ để thúc đẩy sản xuất trong nước.

Một số tập đoàn, như hãng sản xuất chip lớn nhất thế giới TSMC và nhà sản xuất điện thoại thông minh lớn nhất thế giới Samsung, đã hưởng lợi lớn nhất từ đạo luật này.

Trong khi TSMC nhận được 6,6 tỷ USD từ các tài trợ và cho vay cho các nhà máy ở bang Arizona, Samsung được cho là đã nhận khoảng 6 tỷ USD cho một cơ sở tại thành phố Taylor, bang Texas.

TSMC đã công bố một khoản đầu tư bổ sung vào Mỹ trị giá 100 tỷ USD dưới thời ông Trump, bên cạnh số tiền 65 tỷ USD họ trước đó đã cam kết cho ba nhà máy. Việc đa dạng hóa sản xuất chip cũng mang lại lợi ích cho TSMC khi Trung cộng liên tục đe dọa sẽ kiểm soát hòn đảo này.

Cả TSMC và Samsung đều gặp không ít khó khăn với các khoản đầu tư của mình, từ chi phí gia tăng, thiếu lao động kỹ năng, cho đến những trễ nải xây dựng và sự phản đối từ các nghiệp đoàn địa phương.

"Đây không phải một nhà máy sản xuất hộp," ông Marc Einstein, giám đốc nghiên cứu tại hãng phân tích thị trường Counterpoint, nhận định.

"Các nhà máy sản xuất chip là môi trường vô trùng công nghệ cao mà phải tốn nhiều năm mới xây dựng được."

Và dù đã đầu tư vào Mỹ, TSMC vẫn khẳng định rằng phần lớn hoạt động sản xuất của họ - đặc biệt là các dòng chip máy tính tiên tiến nhất - sẽ vẫn được giữ lại ở Đài Loan.

Trung cộng cố đánh cắp năng lực công nghệ của Đài Loan?

Hiện nay, các nhà máy của TSMC tại bang Arizona đã có thể sản xuất chip chất lượng cao. Nhưng theo ông Chris Miller - tác giả cuốn sách Chip War: The Fight for the World's Most Critical Technology (Tạm dịch: Chiến tranh Chip: cuộc chiến vì công nghệ quan trọng nhất thế giới) - thì "loại chip đó vẫn thụt lùi một thế hệ so với công nghệ tiên tiến nhất ở Đài Loan."

"Quy mô sản xuất phụ thuộc vào mức đầu tư giữa Mỹ so với Đài Loan," ông nói. "Hiện tại, Đài Loan có năng lực vượt trội hơn nhiều."

Thực tế là Đài Loan đã mất hàng thập niên để xây dựng năng lực ấy. Và bất chấp việc Trung cộng đổ hàng tỷ đô la Mỹ nhằm giành lấy ưu thế công nghệ của Đài Loan, ngành công nghiệp này vẫn tiếp tục phát triển mạnh mẽ.

TSMC chính là đơn vị tiên phong trong mô hình "xưởng đúc" (foundry model), trong đó các nhà sản xuất chip nhận thiết kế từ Mỹ và gia công sản phẩm cho các công ty khác.

Cưỡi trên làn sóng khởi nghiệp tại Thung lũng Silicon (với những cái tên như Apple, Qualcomm và Intel), TSMC đã có thể cạnh tranh sòng phẳng với các ông lớn từ Mỹ và Nhật Bản, nhờ vào đội ngũ kỹ sư xuất sắc, lực lượng lao động tay nghề cao và văn hóa chia sẻ tri thức.

"Liệu Mỹ có thể làm chip và tạo ra việc làm không?," ông Einstein đặt vấn đề.

"Có chứ, nhưng họ có thể sản xuất chip kích cỡ nanomet không? Có lẽ là không."

Một trong những lý do là chính sách nhập cư của ông Trump, vốn có thể cản trở dòng nhân tài từ Trung cộng và Ấn Độ - các quốc gia cung cấp lượng lớn kỹ sư hàng đầu của lĩnh vực này.

"Ngay cả Elon Musk cũng từng gặp rắc rối về vấn đề nhập cư với đội ngũ kỹ sư của Tesla," ông Einstein nói thêm, ám chỉ việc Musk công khai ủng hộ chương trình thị thực H-1B, vốn cho phép lao động tay nghề cao đến Mỹ làm việc.

"Đó là một điểm nghẽn nghiêm trọng, và họ không thể làm gì được - trừ phi họ thay đổi hoàn toàn quan điểm về nhập cư. Anh không thể 'hô biến' ra những người có trình độ tiến sĩ được."

Hiệu ứng lan tỏa toàn cầu

Dù vậy, ông Trump vẫn tiếp tục gia tăng áp lực bằng các khoản thuế quan, ra lệnh tiến hành một cuộc điều tra thương mại vì lý do an ninh quốc gia đối với ngành công nghiệp bán dẫn.

"Chẳng khác nào thọc gậy bánh xe," ông Marc Einstein nhận xét. "Ví dụ như Nhật Bản, họ đã đặt hy vọng phục hồi kinh tế vào ngành bán dẫn – và việc chịu đựng thuế quan hoàn toàn không có trong kế hoạch."

Theo ông Miller, về lâu dài, ngành công nghiệp này có thể sẽ chứng kiến xu hướng gia tăng sản xuất nội địa ở nhiều nền kinh tế chủ chốt trên thế giới như Trung cộng, châu Âu và Mỹ.

Một số công ty có thể sẽ tìm kiếm những thị trường mới. Chẳng hạn, tập đoàn công nghệ Trung cộng Huawei từng mở rộng hoạt động sang châu Âu và các thị trường mới nổi như Thái Lan, Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE), Ả Rập Xê Út, Malaysia và nhiều nước châu Phi – trong bối cảnh bị kiểm soát xuất khẩu và áp thuế. Tuy nhiên, lợi nhuận ở các thị trường đang phát triển vẫn còn khá thấp.

"Rốt cuộc, Trung cộng vẫn sẽ muốn giành chiến thắng. Họ buộc phải đổi mới và đầu tư vào lĩnh vực nghiên cứu và phát triển (R&D). Hãy nhìn những gì họ làm với Deepseek," ông Einstein nói, nhắc tới chatbot AI do Trung cộng phát triển.

"Nếu họ sản xuất được chip tốt hơn, mọi người sẽ tới tìm họ. Khả năng tối ưu chi phí là điều họ đã làm được, và trong tương lai, mục tiêu sẽ là chế tạo công nghệ siêu cao cấp."

Trong khi đó, những trung tâm sản xuất mới có thể sẽ xuất hiện.

Theo các chuyên gia, Ấn Độ là một cái tên đầy triển vọng. Họ cho rằng nước này có nhiều cơ hội được tích hợp vào chuỗi cung ứng chip hơn cả Mỹ, nhờ vị trí địa lý gần hơn, chi phí nhân công rẻ và hệ thống giáo dục khá tốt.

Ấn Độ cũng đã thể hiện thiện chí sẵn sàng mở cửa cho ngành sản xuất chip, nhưng vẫn phải đối mặt với hàng loạt thách thức - trong đó có vấn đề thu hồi đất để xây dựng nhà máy, và đặc biệt là nước sạch. Sản xuất chip đòi hỏi nguồn nước có độ tinh khiết cực cao và với khối lượng rất lớn.

Con chip mặc cả

Các công ty chip không hoàn toàn bị động trước thuế quan. Trên thực tế, sự phụ thuộc và nhu cầu quá lớn đối với chip từ các tập đoàn công nghệ hàng đầu nước Mỹ như Microsoft, Apple hay Cisco có thể tạo ra áp lực buộc ông Trump phải đảo ngược những mức thuế áp lên ngành bán dẫn.

Một số người trong cuộc tin rằng chính nhờ nỗ lực vận động hành lang quyết liệt của CEO Apple Tim Cook mà các mặt hàng như điện thoại, máy tính xách tay và thiết bị điện tử được miễn trừ thuế.

Theo một số nguồn tin, ông Trump thậm chí còn dỡ bỏ lệnh cấm đối với các dòng chip mà Nvidia xuất khẩu sang Trung cộng, sau các cuộc vận động tương tự.

Vào hôm 14/4, khi được hỏi cụ thể về sản phẩm của Apple tại Phòng Bầu dục, ông Trump nói: "Tôi là người rất linh hoạt," và nói thêm rằng:

"Sắp tới có thể sẽ lại thêm điều gì nữa, tôi có nói chuyện với Tim Cook, gần đây tôi đã giúp Tim Cook."

Ông Einstein cho rằng, rốt cuộc mọi chuyện đều quy về một điều: ông Trump đang cố gắng tìm cách đạt được một thỏa thuận – tổng thống và chính quyền của ông hiểu rõ rằng với ngành chip, không thể chỉ đơn giản là xây thêm một nhà máy lớn hơn là xong.

"Tôi cho rằng chính quyền Trump đang áp dụng cách làm tương tự như với ByteDance, công ty mẹ của TikTok. Ông ấy đang đưa ra thông điệp rằng 'Tôi sẽ không cho bạn hoạt động ở Mỹ nữa nếu không nhượng cổ phần cho Oracle hoặc một công ty Mỹ nào đó'," ông Einstein nói.

"Tôi nghĩ họ đang tìm cách xoay xở một điều gì đó tương tự – TSMC không rời đi đâu cả, vậy hãy ép họ hợp tác với Intel và kiếm một miếng bánh."

Tuy nhiên, mô hình thành công của hệ sinh thái bán dẫn châu Á cũng để lại một bài học quý giá: không quốc gia nào có thể tự vận hành một ngành công nghiệp chip tiên tiến một cách đơn độc.

Nếu muốn sản xuất chip hiện đại, hiệu quả và với quy mô lớn, điều đó đòi hỏi thời gian.

Trong khi châu Á phát triển ngành chip nhờ sự hợp tác xuyên quốc gia trong một nền kinh tế toàn cầu hóa, thì ông Trump lại đang tìm cách gây dựng ngành công nghiệp này thông qua chủ nghĩa bảo hộ và sự biệt lập.

 

Suranjana Tewari