Điệp viên gián và robot AI

Đối với ông Gundbert Scherf – đồng sáng lập công ty Helsing của Đức, công ty khởi nghiệp (startup) quốc phòng có giá trị lớn nhất châu Âu – việc Nga xâm lược Ukraine đã làm thay đổi hoàn toàn cục diện, theo hãng tin Reuters.

Khi thành lập Helsing vào bốn năm trước, ông Scherf từng rất vất vả mới có thể thu hút đầu tư.

Nhưng giờ đó là vấn đề nhỏ đối với ông. Công ty có trụ sở tại Munich đã tăng hơn gấp đôi giá trị lên 12 tỷ USD trong đợt gây quỹ vào tháng trước.

"Năm nay là lần đầu tiên trong nhiều thập kỷ mà châu Âu chi nhiều hơn Mỹ trong việc mua sắm công nghệ quốc phòng," ông Scherf cho biết.

Công ty của ông Scherf chuyên phát triển máy bay không người lái (drone) với tính năng tấn công và trí tuệ nhân tạo (AI) phục vụ công tác chiến trường.

Là cựu đối tác làm việc tại hãng tư vấn McKinsey & Company, ông Scherf nhận định rằng châu Âu có thể đang đứng trước một cuộc cách mạng đổi mới quốc phòng, tương tự như Dự án Manhattan – chương trình khoa học đã giúp Mỹ nhanh chóng phát triển vũ khí hạt nhân trong Thế chiến 2.

"Châu Âu hiện đang dần chấp nhận thực tế quốc phòng."

Reuters đã phỏng vấn khoảng 20 giám đốc điều hành, nhà đầu tư và nhà hoạch định chính sách để tìm hiểu cách Đức – nền kinh tế lớn nhất châu Âu – tìm cách trở thành trung tâm của quá trình tái vũ trang của châu lục này.

Chính phủ của Thủ tướng Đức Friedrich Merz coi AI và các startup công nghệ là nền tảng then chốt trong kế hoạch quốc phòng quốc gia, và đang cắt giảm thủ tục hành chính nhằm kết nối trực tiếp các startup với giới lãnh đạo quân đội cấp cao, theo các nguồn tin của Reuters.

Định hình bởi ký ức đau thương từ chủ nghĩa quân phiệt Đức Quốc Xã và tư tưởng hòa bình mạnh mẽ thời hậu chiến, Đức đã duy trì một ngành quốc phòng cẩn trọng và có quy mô nhỏ trong một thời gian dài, đồng thời được các đảm bảo an ninh của Mỹ che chở.

Mô hình kinh tế của Đức, vốn mang nặng tư duy né tránh rủi ro, cũng thiên về những cải tiến nhỏ lẻ thay vì đổi mới mang tính đột phá.

Điều đó không còn đúng nữa.

Trong bối cảnh sự hỗ trợ quân sự từ Mỹ thiếu chắc chắn hơn, Đức – một trong những quốc gia hậu thuẫn lớn nhất của Ukraine – dự kiến sẽ tăng gần gấp ba ngân sách quốc phòng thường niên, lên khoảng 162 tỷ euro (175 tỷ USD) vào năm 2029.

Phần lớn ngân sách này sẽ được sử dụng để tái định hình bản chất chiến tranh, theo các nguồn tin.

Helsing thuộc làn sóng các startup quốc phòng Đức đang phát triển công nghệ tiên tiến – từ robot AI có hình dáng của một chiếc xe tăng, tàu ngầm mini không người lái, và cả gián gián điệp sẵn sàng tham chiến.

"Chúng tôi muốn giúp châu Âu lấy lại vị thế của mình," ông Scherf nói.

Một số startup nhỏ hiện nay đang trực tiếp cố vấn cho chính phủ, bên cạnh các tập đoàn quốc phòng truyền thống – gọi là "prime", như Rheinmetall và Hensoldt.

Những prime này có ít động lực đổi mới hơn do họ đã có lượng đơn hàng lớn cho các hệ thống vũ khí truyền thống, theo một nguồn tin.

Một dự thảo luật đấu thầu mới, vừa được nội các của Thủ tướng Merz thông qua hôm 23/7, giúp tháo gỡ rào cản tài chính cho các startup thiếu vốn tham gia đấu thầu bằng cách cho phép thanh toán trước cho họ.

Luật cũng sẽ cho phép chính phủ giới hạn quy mô đấu thầu chỉ trong phạm vi các công ty thuộc Liên minh châu Âu (EU).

Ông Marc Wietfeld, Giám đốc điều hành kiêm nhà sáng lập công ty chế tạo robot tự hành ARX Robotics, nói rằng một cuộc gặp gần đây với Bộ trưởng Quốc phòng Đức Boris Pistorius đã cho thấy tư duy chiến lược ở Berlin đang thay đổi một cách sâu sắc.

"Ông ấy nói với tôi: 'Tiền không còn là cái cớ nữa – giờ đã có [tiền] rồi'. Và đó là một bước ngoặt," ông Wietfeld chia sẻ.

Đức dẫn đầu

Kể từ khi ông Donald Trump trở lại chính trường và đặt câu hỏi về cam kết của Mỹ đối với NATO, Đức đã cam kết sẽ đạt mục tiêu mới của liên minh là chi 3,5% GDP cho quốc phòng vào năm 2029 – nhanh hơn hầu hết các đồng minh châu Âu khác.

Các quan chức ở Berlin nhấn mạnh sự thiết yếu của việc phát triển công nghiệp quốc phòng châu Âu thay vì phụ thuộc vào các công ty Mỹ. Tuy nhiên, những rào cản để phát triển những "ông lớn" trong ngành công nghiệp quốc phòng ở Đức – và rộng hơn là ở châu Âu – vẫn còn đáng kể.

Khác với Mỹ, thị trường quốc phòng tại châu Âu bị phân mảnh. Mỗi quốc gia có tiêu chuẩn đấu thầu riêng để thực hiện các hợp đồng.

Mỹ, quốc gia có mức chi tiêu quân sự lớn nhất thế giới, đã có một hệ thống các "ông lớn" quốc phòng ổn định như Lockheed Martin và RTX, đồng thời nắm giữ lợi thế trong nhiều lĩnh vực then chốt, bao gồm công nghệ vệ tinh, máy bay chiến đấu và đạn dẫn đường chính xác.

Washington cũng bắt đầu tăng cường hỗ trợ các startup công nghệ quốc phòng từ năm 2015 – bao gồm Shield AI, nhà sản xuất drone Anduril và công ty phần mềm Palantir – bằng cách trao cho họ các hợp đồng quân sự.

Trong khi đó, các startup châu Âu cho đến gần đây vẫn còn chật vật vì thiếu sự hỗ trợ từ chính phủ.

Tuy nhiên, một phân tích của Aviation Week vào tháng Năm cho thấy 19 quốc gia chi tiêu quốc phòng lớn nhất châu Âu – trong đó có Thổ Nhĩ Kỳ và Ukraine – dự kiến sẽ chi 180,1 tỷ USD trong năm nay cho lĩnh vực đấu thầu quân sự, nhiều hơn so với 175,6 tỷ USD của Mỹ. Tổng chi tiêu quân sự của Mỹ vẫn cao hơn.

Ông Hans Christoph Atzpodien, người đứng đầu Hiệp hội An ninh và Quốc phòng Đức (BDSV), cho biết một thách thức nằm ở việc hệ thống đấu thầu quân sự đang hướng về các nhà cung cấp truyền thống và chưa thực sự phù hợp với tốc độ phát triển nhanh của công nghệ mới.

Bộ Quốc phòng Đức cho biết trong một tuyên bố rằng họ đang thực hiện các bước nhằm đẩy nhanh quá trình đấu thầu và tích hợp các startup tốt hơn để đưa công nghệ mới đến tay quân đội Đức (Bundeswehr) một cách nhanh chóng.

Bà Annette Lehnigk-Emden, người đứng đầu cơ quan mua sắm quyền lực của quân đội, nhấn mạnh các lĩnh vực nổi bật mà Đức cần phát triển là drone và AI.

"Chúng mang tới chiến trường những thay đổi có tính cách mạng, không khác gì sự ra đời của súng máy, xe tăng hay máy bay," bà nói.

Điệp viên gián

Ông Sven Weizenegger, người đứng đầu Trung tâm Đổi mới Công nghệ số (Cyber Innovation hub) – cơ quan thúc đẩy đổi mới của quân đội Đức, cho biết cuộc chiến ở Ukraine cũng đang thay đổi thái độ của xã hội, xóa bỏ những định kiến về công việc trong ngành quốc phòng.

"Sự cởi mở hoàn toàn mới đối với vấn đề an ninh đã nảy nở ở Đức kể từ khi cuộc xâm lược xảy ra," ông nói.

Ông Weizenegger cho biết ông nhận được từ 20 đến 30 lời mời kết nối LinkedIn mỗi ngày, trong khi năm 2020 con số này chỉ là 2-3 mỗi tuần, kèm theo đó là các ý tưởng về công nghệ quốc phòng để phát triển.

Một số ý tưởng đang được phát triển như bước ra từ thế giới khoa học viễn tưởng – chẳng hạn như gián cyborg (máy) của công ty Swarm Biotactics, được trang bị ba lô thu nhỏ đặc biệt giúp thu thập dữ liệu thời gian thực qua camera.

Xung điện sẽ cho phép con người điều khiển chuyển động của côn trùng từ xa. Mục tiêu là sử dụng chúng để cung cấp thông tin giám sát, ví dụ là vị trí của đối phương, trong các khu vực thù địch.

"Các sinh vật máy của chúng tôi – thiết kế dựa trên côn trùng thật – được trang bị kích thích thần kinh, cảm biến và các module truyền thông an toàn," Giám đốc điều hành Stefan Wilhelm cho biết.

"Chúng có thể được điều khiển hoạt động riêng biệt hoặc hoạt động tự động theo đàn."

Trong nửa đầu thế kỷ 20, các nhà khoa học Đức đã tiên phong phát triển nhiều công nghệ quân sự trở thành tiêu chuẩn toàn cầu, từ tên lửa đạn đạo, máy bay phản lực đến vũ khí dẫn đường. Nhưng sau thất bại trong Thế chiến 2, Đức bị phi quân sự hóa và lực lượng khoa học của họ bị phân tán.

Ông Wernher von Braun, người phát minh ra tên lửa đạn đạo đầu tiên cho phát xít Đức, là một trong hàng trăm nhà khoa học và kỹ sư Đức được đưa sang Mỹ sau Thế chiến II. Ở Mỹ, ông làm việc cho NASA và phát triển tên lửa đưa tàu Apollo lên mặt trăng.

Trong vài thập kỷ gần đây, đổi mới công nghệ quốc phòng là động lực mạnh mẽ cho phát triển kinh tế. Những công nghệ như internet, GPS, chất bán dẫn và động cơ phản lực đều bắt nguồn từ các chương trình nghiên cứu quân sự trước khi thay đổi cuộc sống dân sự.

Bị ảnh hưởng bởi giá năng lượng cao, nhu cầu xuất khẩu giảm và sự cạnh tranh từ Trung Quốc, nền kinh tế Đức trị giá 4,75 ngàn tỷ USD đã thu hẹp trong hai năm qua. Việc mở rộng nghiên cứu quân sự có thể là một động lực kinh tế mới.

"Chúng ta chỉ cần thay đổi tư duy này: một nền công nghiệp quốc phòng mạnh sẽ mang lại một nền kinh tế mạnh và sự đổi mới được đẩy lên mức cao nhất," ông Markus Federle, đối tác quản lý tại công ty đầu tư chuyên về quốc phòng Tholus Capital, chia sẻ.

Thoát khỏi 'thung lũng tử thần'

Sự e ngại rủi ro của các nhà đầu tư châu Âu trong quá khứ từng là bất lợi lớn cho các startup, vốn chật vật để tìm đủ vốn vượt qua "thung lũng tử thần" – giai đoạn sống còn ban đầu khi chi phí cao nhưng doanh thu còn rất thấp.

Tuy nhiên, việc các chính phủ châu Âu tăng mạnh chi tiêu quốc phòng sau khi Nga xâm lược Ukraine đã khiến giới đầu tư bắt đầu săn tìm cơ hội.

Hiện châu Âu đã có ba startup quốc phòng trở thành "kỳ lân" (được định giá trên 1 tỷ USD): Helsing, Quantum Systems - công ty chế tạo drone của Đức, và Tekever - một nhà sản xuất drone của Bồ Đào Nha.

"Hiện có rất nhiều áp lực đặt lên Đức với vai trò là quốc gia dẫn đầu trong lĩnh vực quốc phòng châu Âu," ông Sven Kruck, Giám đốc chiến lược của Quantum, cho biết.

Đức hiện là nhà tài trợ quân sự lớn thứ hai của Ukraine, đứng sau Hoa Kỳ. Theo một số nguồn tin, những đơn hàng vốn từng mất nhiều năm để phê duyệt giờ chỉ cần vài tháng, và các startup châu Âu đã có cơ hội nhanh chóng thử nghiệm sản phẩm ngay tại thực địa.

Vốn đầu tư mạo hiểm vào công nghệ quốc phòng châu Âu đã đạt 1 tỷ USD vào năm 2024, tăng mạnh so với mức khiêm tốn 373 triệu USD của năm 2022, và được dự đoán sẽ còn tăng mạnh thêm nữa trong năm nay.

"Xã hội đã nhận ra rằng chúng ta cần phải bảo vệ nền dân chủ của mình," ông Christian Saller, đối tác tại quỹ HV Capital, nhà đầu tư vào ARX và Quantum Systems, chia sẻ.

Theo phân tích dữ liệu của Dealroom cho Reuters, vốn đầu tư mạo hiểm đang tăng nhanh hơn ở Đức so với các quốc gia khác. Trong 5 năm qua, các startup quốc phòng của Đức đã thu hút 1,4 tỷ USD từ các nhà đầu tư, đứng tiếp sau là Anh.

Ông Jack Wang, đối tác tại quỹ đầu tư mạo hiểm Project A, cho biết nhiều startup quốc phòng Đức – với nền tảng kỹ thuật vững chắc – có khả năng tích hợp các linh kiện sẵn có thành những hệ thống sẵn sàng mở rộng.

"Chất lượng nhân lực ở châu Âu rất cao, nhưng nếu xét tổng thể thì không có quốc gia nào – không nơi nào có tài năng mà chúng tôi thấy vượt qua được nước Đức," ông nói.

Sự suy yếu của ngành công nghiệp ô tô Đức dẫn tới tình trạng dư thừa năng lực sản xuất, bao gồm cả ở Mittelstand - khu vực doanh nghiệp vừa và nhỏ vốn là xương sống của nền kinh tế Đức.

Ông Stefan Thumann, CEO của startup Donaustahl tại bang Bavaria, công ty sản xuất vũ khí tuần kích (loitering munitions), cho biết ông nhận được từ ba đến năm đơn xin việc mỗi ngày từ các công nhân ngành ô tô.

"Các startup chỉ cần bộ óc để thiết kế và chế tạo nguyên mẫu," ông nói.

"Và Mittelstand của Đức sẽ là cơ bắp của họ."