BM: Nhật thực và nỗi sợ hãi về ngày tận thế

Nhật thực toàn phần tại một công viên ở Hiawatha, Kansas

Vào ngày 21/8/2017, hơn bảy triệu người trên khắp thế giới tập trung lại ở các thành phố của nước Mỹ để chứng kiến nhật thực toàn phần lần đầu tiên quét từ bờ này sang bờ kia của lục địa Bắc Mỹ kể từ năm 1918. Hàng triệu người đã đi rất xa để có thể chứng kiến hiện tượng mà họ chỉ có thể thấy một lần trong đời.

Điềm báo tai họa?

Tuy nhiên, đối với những người khác, hiện tượng nhật thực là dấu hiệu của một điều gì đó tai họa chứ không phải đơn thuần là một chuyến đi - đối với họ nhật thực toàn phần có nghĩa là ngày tàn của thế giới mà chúng ta biết.

Chẳng hạn như một số Hội thánh Tin lành phục sinh trên khắp nước Mỹ đã báo hiệu rằng nhật thực là dấu hiệu của ngày tận thế đang đến gần. Một trang web tiên tri của Thiên chúa giáo có tên là Unsealed nói rằng nhật thực toàn phần sẽ bắt đầu một quá trình gọi là "Sự thống khổ" - một thời kỳ kéo dài bảy năm mà khi đó 75% dân số thế giới sẽ bị hủy diệt.

Trong khi đó, đối với nhiều người, nhật thực là một sự kiện rất được trông đợi của mùa hè.

Với trên 12 triệu người sống trên đường đi của nhật thực toàn phần - một dải đất trải dài 112 km từ bang Oregon cho đến bang South Carolina nơi Mặt Trăng được nhìn thấy che phủ hoàn toàn Mặt Trời thì 'du lịch nhật thực' được mong đợi sẽ đem đến khoản thu nhập khổng lồ - một truyền thống bắt đầu từ thế kỷ 18 ở châu u khi nhật thực quét qua các thủ đô lớn.

Tại sao một hiện tượng quan trọng và cực kỳ hiếm trên bầu trời lại đem đến cả sự ngưỡng mộ và sự sợ hãi? Mối liên hệ giữa nhật thực và niềm tin về ngày tận thế sắp đến gần thật sự có từ thời mà mối quan hệ của nhân loại với bầu trời là một quan hệ rất khó khăn.

Nỗi sợ từ xa xưa

Vào thế kỷ thứ Bảy trước Công nguyên, việc nhật thực toàn phần quét qua hòn đảo Paros của Hy Lạp đã khiến cho nhà thơ Archilocus viết: "Giờ đây không có gì trên thế gian này có thể khiến tôi kinh ngạc, bởi vì thần Zeus, người cha của đỉnh núi Olympia, đã biến ban ngày trở thành ban đêm tối đen bằng cách cản ánh sáng từ Mặt Trời đang chiếu rọi, và giờ đây nỗi kinh hoàng đen tối đang lơ lửng trên đầu nhân loại. Bất cứ điều gì cũng có thể xảy ra."

"Đa số mọi người không thật sự hiểu nhật thực hay sao băng là gì cho đến ít nhất Thế kỷ 17," ông Edwin Krupp, giám đốc Đài thiên văn Griffith ở California, Hoa Kỳ, nói. Tuy nhiên không chỉ có người Hy Lạp cổ đại mới có nỗi sợ như vậy.

Mặt Trăng di chuyển qua phía trước Mặt Trời - ảnh chụp từ vệ tinh Solar Dynamics Observatory của Nasa.

Trong khi chỉ có một vài nhà thiên văn kể từ thế Kỷ thứ 8 sau Công nguyên trở đi thật sự hiểu được cơ chế thiên văn của hiện tượng nhật thực, thì trong 2.000 năm gần như toàn bộ nhân loại vẫn trung thành với niềm tin cổ xưa rằng các sự kiện thiên văn, nhất là nhật thực và nguyệt thực, là do Ông Trời.

"Điều này là do việc thông tin và giáo dục," Krupp nói. "Ngày xưa không dễ để truyền đạt thông tin cho nên các huyền thoại và sự mê tín mới tồn tại lâu như thế. Và thời xưa, con người tạo dựng tập quán trong cuộc sống dựa theo quy luật của thế giới xung quanh và phân nửa số đó là tuân theo quy luật của bầu trời. Những hiện tượng như nhật thực làm đảo lộn trật tự đó. Ngày nay trên thế giới vẫn còn có những nơi như Ấn Độ nơi phụ nữ có thai không đi ra ngoài vào thời điểm nhật thực vì họ tin rằng họ sẽ gặp họa - một sự mê tín có từ xa xưa."

Không chỉ là sợ?

Để đối phó với nhật thực, nhiều nền văn minh cổ đại đã tiến hành các hoạt động cúng tế như là một cách để giao tiếp với thế lực ma quỷ mà họ cho rằng đang hoành hành. Một trong những quan niệm phổ biến nhất là Mặt Trăng hay Mặt Trời bị một loài ác thú tấn công. Ở Tây Á, người ta cho rằng nhật thực xảy ra là do có một con rồng nuốt lấy Mặt Trời. Người ta sẽ đánh những cái trống khổng lồ để dọa cho con rồng phải bỏ chạy.

Còn ở Trung Cộng người ta cho rằng Mặt Trời bị một con thiên khuyển ăn mất. Ở Peru, con quái vật đó được cho là một con báo khổng lồ trong khi cướp biển Bắc u, Vikings, tưởng tượng ra một cặp sói trời. Có lẽ không có gì ngạc nhiên khi ở Trung Cộng cách gọi tên hiện tượng này sớm nhất mà chúng ta biết là "thực" có nghĩa là "ăn".

Tuy nhiên không phải ai cũng cho rằng nhật thực là một hiện tượng đáng sợ. Tộc người Batammaliba ở Togo và Benin luôn cho rằng hiện tượng đó là do Mặt Trăng và Mặt Trời đánh nhau. Họ cho rằng thời điểm nhật thực là lúc để mọi người ngừng nghỉ và tận dụng cơ hội để hòa giải những oán thù lâu năm và tha thứ. Cả người bản địa ở nam Thái Bình Dương và thổ dân Bắc Mỹ ở bờ biển tây bắc Hoa Kỳ đều cho rằng nhật thực toàn phần là thời điểm ái ân vì Mặt Trăng hay Mặt Trời đều biến mất phía sau một bức màn tối để giấu kín những hoạt động tình tứ.

Do văn hóa

"Cái cách mà người dân các nơi diễn giải những hiện tượng thiên văn này có liên hệ chặt chẽ với niềm tin trong nền văn hóa của họ," ông Jarita Holbrook, một nhà thiên văn và giáo sư tại Đại học Western Cape, nói. "Ở những nơi có môi trường sống ôn hòa, thời tiết không cực đoan và thức ăn dồi dào thì những vị thần nơi đó nhiều khả năng được cho là nhân từ và người dân cũng nhìn nhận nhật thực rất khác. Tuy nhiên nếu họ sống trong một tín ngưỡng đáng sợ với những vị thần linh là nỗi kinh hoàng thì họ sẽ có khuynh hướng nghĩ về ngày tận thế."

Đó chính là những gì xảy ra ở châu Âu Thiên chúa giáo thời Trung Cổ. Người dân ở đây bị dịch bệnh, chiến tranh hành hạ. Vốn rất tôn sùng Kinh Thánh, suy nghĩ của họ khi xảy ra nhật thực và nguyệt thực nhanh chóng hướng đến quyển Mặc Khải vốn mô tả cảnh Mặt Trời trở nên tối đen như mực và toàn bộ Mặt Trăng chuyển sang một màu máu.

Những hình ảnh cho thấy cảnh nhật thực toàn phần được chụp tại trạm quan sát Lowell Observatory ở Madras, Oregon.

"Thật dễ nhận ra tại sao họ có suy nghĩ như vậy," ông Chris French, giáo sư và là người sáng lập Bộ phận nghiên cứu Tâm lý bất thường tại Đại học Goldsmiths, nói. "Mặt Trời biến mất trên bầu trời khi xảy ra nhật thực và hiện tượng này có rất nhiều biểu tượng hiển nhiên liên quan đến nó. Còn đối với nguyệt thực thì Mặt Trăng trở nên đỏ như máu. Bạn cần nhớ rằng đại đa số người dân có lẽ chưa từng chứng kiến nhật thực trước đây. Tuổi thọ lúc đó thì ngắn ngủi trong khi những hiện tượng thiên văn này không thường xảy ra."

Quyền lực chính trị

Khi người Tây Ban Nha chinh phục Đế chế Aztec vào Thế kỷ 16, có một tu sỹ thuộc dòng Francis có tên là Bernardino de Sahagún mà giờ đây được xem là một trong những nhà nhân chủng học đầu tiên đã thuật lại phản ứng của dân bản địa trước hiện tượng nhật thực toàn phần - một bản tường thuật rất hiếm hoi.

"Mặt Trời hóa đỏ. Nó vùng vẫy và mắc nạn. Nó biến mất. Và rồi mọi thứ trở nên huyên náo và hỗn loạn. Mọi người la hét, khiếp sợ và kinh hãi. Rồi họ khóc. Đám đông cất tiếng khóc, khóc càng lúc càng to. Họ kêu gào.

Đâu đâu cũng là tiếng la. Những người có làn da sáng bị giết chết để hiến tế. Tù nhân bị giết. Máu của những người bị giết được dùng để hiến tế. Ở các ngôi đền, mọi người cầu nguyện. Người ta nói rằng nếu mọi việc xong xuôi thì thế giới sẽ chìm trong bóng tối mãi mãi. Những con quỷ dữ của bóng đêm sẽ bước ra và sẽ tìm người để ăn thịt."

Trong số ít người hiểu được thật sự chuyện gì đang xảy ra, một số người cố tình thêu dệt huyền thoại như là một cách để trục lợi quyền lực chính trị.

Vào năm 1504, sau khi tàu của ông bị đắm ngoài bờ biển với thủy thủ đoàn bên bờ vực chết đói, Christopher Columbus đã dẹp yên một cuộc nổi loạn bằng cách sử dụng nhật thực để thuyết phục thổ dân Arawak rằng ông kiểm soát bầu trời và khiến họ phải cung cấp thức ăn. Ba trăm năm sau, lãnh chúa Shaka kaSenzangakhona khi thiết lập nên vương quốc Zulu đã củng cố quyền lực của mình bằng cách sử dụng các hiện tượng thiên văn để thuyết phục thần dân của ông rằng ông làm chủ Mặt Trời.

Mãi cho đến khi báo chí ra đời thì những hiểu biết về nhật thực là gì, tại sao chúng xảy ra mới bắt đầu được lan truyền rộng rãi. "Ở châu Âu vào Thế kỷ 17 bạn có thể đọc những tin tức dự đoán những điều khủng khiếp khi xảy ra nhật thực nhưng cũng lần đầu tiên chúng ta nhìn thấy báo đăng những bản tin nói: "Thật điên rồ. Đó chẳng qua chỉ là sự vận động của Hệ Mặt trời thôi mà," Krupp cho biết.

Tuy nhiên một trong những nguyên nhân mà những hiện thoại xung quanh nhật thực vẫn còn tồn tại cho đến ngày nay là sự tình cờ. "Đối với những ai tin vào chiêm tinh và cho rằng những gì xảy ra trên bầu trời cho chúng ta cảnh báo về những gì xảy ra trên mặt đất thì sẽ không tránh khỏi họ sẽ thấy sự trùng hợp giữa hiện tượng sao chổi và sau đó có ai đó ra đời hay qua đời," French giải thích."Chúng chỉ xảy ra một cách tình cờ, nhưng đối với những người không tư duy theo lý thuyết xác suất thì họ cho rằng những hiện tượng đó là điềm của một điều gì đó."

David Cox