BM: Việt Nam trong chiến lược Hoa Kỳ

Tổng Thống Hoa Kỳ Donald Trump đọc diễn văn tại buổi họp cấp tổng giám đốc tham dự Hội Nghị Thượng Đỉnh APEC tổ chức tại Đà Nẵng ngày 10 Tháng 11, 2017.

Vậy là cả bốn tổng thống Mỹ đã chính thức thăm viếng Việt Nam. Cái khác nhau là hai tổng thống Clinton và Obama đã tới Hà Nội vào năm thứ tám, năm cuối cùng của nhiệm kỳ hai (Clinton: 16 Tháng Mười Một, 2000 và Obama: 20 Tháng Năm, 2016).

Tổng Thống Bush công du vào năm thứ sáu (17 Tháng Mười Một, 2006). Lần này, Tổng Thống Trump chính thức thăm viếng nội trong 11 tháng kể từ khi dọn vào Tòa Bạch Ốc. Việt Nam lại là nước đầu tiên trong nhóm quốc gia ở Biển Đông trên lộ trình công du của ông. Sự sắp xếp về thời điểm thăm viếng, và thứ tự trước sau trong các chuyến đi của một lãnh đạo luôn có một ý nghĩa sâu xa về chính sách ngoại giao.

Việc ông Trump muốn xích lại gần Việt Nam thì đã lộ rõ ngay từ khi ông phát biểu tại APEC ở Đà Nẵng: “Tôi rất vinh dự được có mặt tại Việt Nam, ở trung tâm của vùng Ấn Độ-Thái Bình Dương.” Từ trước đến nay, các lãnh đạo Mỹ luôn nói đến Việt Nam trong khung cảnh Đông Nam Á hay vùng Biển Đông. Bây giờ, bất chợt, nói đến Việt Nam trong bối cảnh của cả khu vực Ấn Độ-Thái Bình Dương: và đặt Việt Nam vào ngay trung tâm. Khu vực này về tên gọi thì không mới nhưng về thực chất đối với ông Trump là mới, và ông đang cố gắng để quảng bá.

Tại Hà Nội, bản Tuyên Bố Chung nhắc tới khu vực này hai lần. Cũng vậy, trong bài phát biểu cám ơn thịnh tình của Việt Nam ông Trump lại nhắc tới hai lần nữa.

Theo tờ Forbes ngày 12 Tháng Mười Một 2017 thì “Việt Nam là nước có lợi nhiều nhất trong chuyến đi. Việt Nam nhận được cả hai cái YES từ ông Trump. Việt Nam muốn hai điều:

– Thứ nhất, Mỹ thực sự quan tâm đến sự lo ngại của Việt Nam về tranh chấp lãnh thổ ở Biển Đông. Trước công du, ông Trump đã cho chiến hạm đi xuyên qua biển, sát cạnh những hòn đảo Trung cộng đang xây dựng hoặc tranh chấp. Ngày Chủ Nhật, ngay trước chuyến thăm Hà Nội của ông Tập Cận Bình, ông Trump lại đề nghị có thể giúp làm trung gian hay trọng tài về tranh chấp Biển Đông. Forbes cho rằng ông Trump biết rõ Trung cộng luôn chống lại vấn đề trọng tài do một trung gian thứ ba chứ đừng nói tới Mỹ (thật vậy, ngày 13 Tháng Mười Một, 2017 báo South China Morning Post từ Hồng Kông đã bình luận rằng việc ông Trump đề xuất làm trung gian tranh chấp Biển Đông sẽ khiến Bắc Kinh khó chịu và phủ bóng xuống quan hệ của ông Trump với ông Tập). Sở dĩ ông Trump cứ đề nghị như vậy là “để cho thấy rằng Mỹ thừa nhận sự lo lắng của Việt Nam và tối thiểu là không phải là không đứng về phía Việt Nam.”

U.S aircraft carrier USS Carl Vinson docks in Danang bay, Vietnam

– Thứ hai, Mỹ tiếp tục ngoại thương tự do đối với Việt Nam mặc dù đã rút khỏi TPP, vì ngoại thương chiếm tới 89% tổng sản xuất GDP của nước này ($201 tỷ, năm 2016). Dù ông Trump tấn công các nước (nhất là Trung cộng) tại APEC về mậu dịch bất công đối với Mỹ, nhưng tại Hà Nội ông đã nhân nhượng, dù cán cân thương mại Mỹ-Việt càng ngày càng thâm thụt đối với Mỹ (nguyên 9 tháng đầu của năm 2017 đã lên tới gần $29 tỷ so với $32 tỷ của cả năm 2016 và $31 tỷ, năm 2015). Về điểm này ông chỉ nói rằng sẽ chờ mong để tiến tới thương mại hai chiều một cách “công bình và hỗ tương” (fair and reciprocal) và kêu gọi phải “minh bạch hơn” (more transparent).

Tại sao bất chợt, Mỹ chú ý và ưu đãi Việt Nam? Để tìm câu trả lời, hãy:

Nhìn lại cuộc chiến Việt Nam

Tiền đề của tiểu luận là như thế này: ngày nào mà Trung cộng là đối thủ nguy hiểm của Mỹ ở Biển Đông thì ngày ấy Việt Nam là địa điểm chiến lược quan trọng nhất đối với Mỹ tại nơi đây.

Ngược lại, khi Trung cộng hết là thù địch thì vai trò chiến lược của Việt Nam đối với Mỹ cũng chấm dứt.

Khi đồng minh nhảy vào

Trong Thế Chiến II, Hoa Kỳ không để ý tới Việt Nam vì Trung Hoa Quốc Gia dưới trướng Thống Chế Tưởng Giới Thạch là đồng minh gần gũi nhất của Hoa Kỳ ở Thái Bình Dương.

Mùa Thu, 1949 khi Hồng Quân tiến vào Bắc Kinh thì chuông báo động ở Washington rung lên.

Sang Đông, Hội Đồng An Ninh Quốc Gia (National Security Council – NSC) nhóm họp tại Tòa Bạch Ốc dưới quyền chủ tọa của Tổng Thống Truman để duyệt xét một văn bản rất dài và quan trọng do NSC soạn về “Lập trường của chính phủ Hoa Kỳ về Á Châu” trước sự đe dọa của Cộng Sản, kèm theo là những hành động cần thiết và thiết lập một chính sách rõ rệt về Á Châu để thực hiện ba mục tiêu, quan trọng nhất là để “ngăn chận bất cứ liên minh quyền lực nào (Liên Xô-Trung cộng) có thể đưa tới sự đe dọa an ninh của Hoa Kỳ phát xuất từ khu vực này” (xem Khi Đồng Minh Nhảy Vào – KĐMNV, Chương 3).

Tiếp theo là công hàm của Bộ Ngoại Giao (ngày 7 Tháng Ba, 1950) xác nhận Việt Nam là địa điểm quan trọng nhất về chiến lược tại Đông Nam Á.

Ngày 25 Tháng Sáu, 1950, Bắc Hàn tràn xuống Nam Hàn. Tháng Mười, 1950, Trung cộng nhảy vào chiến trường. Mỹ phản ứng mạnh: Tổng Thống Truman đưa quân sang tham chiến. Nhìn vào Việt Nam, Mỹ bắt đầu viện trợ cho Pháp để chiến đấu thay cho mình. Huấn lệnh NSC 124 – ngày 13 Tháng Hai, 1952, còn xác định: Đông Dương còn quan trọng hơn cả Triều Tiên rất nhiều” (KĐMNV, trang 103).

Sau Hiệp Định Geneva (21 Tháng Bảy, 1954), Pháp quyết đinh rút lui, lập tức Mỹ nhảy vào Miền Nam để ngăn chận Trung cộng. Hiệp Định Geneva vừa ký xong Tháng Bảy, 1954, thì Tháng Tám, 1954, Hoa Kỳ “Hoạch định toàn bộ những hoạt động, gồm cả chính trị, tâm lý, quân sự, và kinh tế để có thể áp dụng nhằm bảo đảm cho miền Nam được tồn tại là một quốc gia tự do, đồng thời giúp củng cố đất nước này thành một hàng rào vững chắc để ngăn chận sự bành trướng của Cộng Sản.”

Từ đó miền Nam trở thành tiền đồn của thế giới tự do.

Kết thúc năm 1954, ngày 24 Tháng Mười Hai, sau khi Tổng Thống Eisenhower đã có lập trường dứt khoát, Ngoại Trưởng Dulles khẳng định: “Đầu tư vào Việt Nam là đúng lý, dù chỉ là để mua thêm thời gian giúp xây dựng sức mạnh ở những nơi khác trong vùng.” Rồi ông còn chọn ngày để nhảy vào Việt Nam: “Chúng ta phải tiến hành như đã dự định, và ta phải lao vào (take the plunge), bắt đầu từ ngày 1 Tháng Giêng, 1955.”

Trong thời gian 1955-1970: Nói chung thì miền Nam nhờ Mỹ giúp để vừa bảo vệ cho chính mình vừa giữ vai trò tiền đồn canh gác Trung Cộng (Mỹ gọi là Red China) khỏi tràn xuống Biển Đông.

Khi đồng minh tháo chạy

Tới năm 1971 thì Mỹ đảo ngược về chính sách. Tổng Thống Nixon thay đổi lập trường, muốn biến đổi Trung cộng từ thù thành bạn. Ông thuyết phục Quốc Hội: “Chúng tôi đang chuẩn bị để thiết lập một cuộc đối thoại với Bắc Kinh. Chúng ta không thể chấp nhận giáo điều của họ, hoặc quan niệm rằng Trung Cộng phải thực hiện quyền bá chủ Á Châu. Nhưng chúng tôi cũng không muốn áp đặt lên Trung cộng một vị trí quốc tế phủ nhận các lợi ích quốc gia hợp pháp của mình.” Rồi ông thêm:

“Trung cộng và Hoa Kỳ chia sẻ nhiều quyền lợi song hành và có thể cùng nhau hành động để làm cho đời sống của nhân dân hai nước thêm phong phú.”

Khi Trung cộng không còn là thù địch đe dọa Mỹ và đã thành bạn đồng phường thì miền Nam Việt Nam hết còn là tiền đồn của Thế Giới Tự Do. Mở cửa Bắc Kinh thì tất phải đóng cửa Sài Gòn.

Sau khi rời bỏ miền Nam thì Mỹ cũng ngoảnh mặt đi khỏi Biển Đông vì khu vực này cũng hết còn bị đe dọa. Tại sao? Vì Trung cộng tuyên bố chính sách đối với các quốc gia trong vùng là dung hòa, không quan tâm nhiều tới tranh chấp mà chỉ nhắm vào cộng tác để phát triển “zhu quan zai wo, ge zhi zheng yi, gong tong kai fa” – chủ quyền ở ta, gạt bỏ tranh chấp, hợp tác khai thác.

Trung cộng lật thế cờ, Mỹ quay lại Việt Nam

Từ khi nối lại bang giao với Mỹ, Trung cộng đã phát triển, tiến bộ vượt bực về hết mọi mặt: quân sự, kinh tế, tài chính nhờ vào kỹ thuật, tiền bạc, thị trường Mỹ. Ngày nay thì Trung cộng đã mạnh đủ để lật ngược thế cờ, ra mặt đối đầu với Mỹ. Ngay từ năm 2000 Trung cộng đã có những hành động khiêu khích: tuyên bố chủ quyền về khu vực khí đốt gần đảo Natura phía Đông Bắc Sumatra (Nam Dương) và tranh chấp với Nhật về quần đảo Senkaku ở Đông Hải.

Tháng Tư, 2000 máy bay khu trục J-811 của Trung cộng đụng ngay vào máy bay trinh sát của Hải Quân Mỹ khoảng 70 dặm cách đảo Hải Nam: phi công Trung cộng tử nạn và máy bay của Mỹ buộc phải đáp xuống Đảo Hải Nam. Toàn bộ phi đoàn bị bắt. Cho nên cũng vào năm 2000 Mỹ đã quay lại, nhìn thật kỹ vào Việt Nam:

Tháng Mười Một, 2000, Tổng Thống Clinton là tổng thống đầu tiên sang Việt Nam kể từ chuyến viếng thăm Sài Gòn của Tổng Thống Nixon năm 1969.

Tháng Mười Một, 2006, đến lượt Tổng Thống Bush. Cả hai ông đều kêu gọi quên đi quá vãng và hướng về tương lai để cùng chung nhau xây dựng hòa bình và thịnh vượng.

Việt Nam trở về chỗ đứng lịch sử

Tới năm 2011 thì Mỹ bắt đầu thi hành chiến lược xoay trục về Á Châu, về Biển Đông. Và khi Mỹ trở về Biển Đông thì Việt Nam lại trở về chỗ đứng lịch sử: vị trí chiến lược quan trọng nhất tại khu vực này.

Tháng Mười Một, 2016, Tổng Thống Obama sang thăm Việt Nam. Trong dịp này ông tuyên bố “sẽ đưa mối quan hệ hợp tác an ninh Việt-Mỹ lên tầm cao mới” và “với chuyến thăm này, chúng ta đã đặt mối quan hệ Việt-Mỹ lên một nền tảng vững chắc hơn trong nhiều thập kỷ tới.”

Tháng Mười Một năm nay (2017) thì Việt Nam là quốc gia đầu tiên trong vùng Biển Đông, Tổng Thống Trump đến viếng thăm.

Khác với mục đích thăm viếng Trung cộng, Nhật, Nam Hàn, Philippines, đến Việt Nam, Tổng Thống Trump không phải chỉ để thuyết pháp về “mậu dịch công bằng đối với Mỹ,” hay chống lại hiểm họa Bắc Hàn. Mục đích chính là chiến lược: làm sao để Việt Nam nghiêng về Mỹ trong bối cảnh mới theo sáng kiến có thể nói là lịch sử của ông: “giấc mơ Ấn Độ-Thái Bình Dương.”

Tại Đà Nẵng-APEC 2017, ông nói: “Tất cả có thể cùng nhau phát triển thịnh vượng trong tự do và hòa bình.” Nhưng xét ra cho kỹ thì ta thấy rằng “cùng nhau phát triển thịnh vượng” thì dễ nhưng “trong tự do và hòa bình” thì khó. Khó vì Trung cộng gây hấn ngày một mạnh. Bởi vậy, quyền lợi hỗ tương quan trọng nhất đối với Việt Nam và Hoa Kỳ là ngăn chận sự bành trường mau lẹ của Trung cộng.

Nếu như trong chuyến thăm Việt Nam ông Obama chỉ khéo léo thúc đẩy Việt Nam qua việc nhắc lại câu thơ của Lý Thường Kiệt, rằng:

“Sông núi nước Nam vua Nam ở” thì ông Trump – con người bộc trực, nghĩ sao nói vậy – đã nhắc rằng:

“Hai Bà Trưng đã đánh thức tinh thần của người dân vùng đất này. Đó là lần đầu tiên người dân Việt Nam đứng lên đấu tranh cho sự độc lập và niềm tự hào của các bạn.”

Trong hội trường gồm lãnh đạo của cả 21 thành viên và ngay trước mặt ông Tập Cận Bình mà nhắc đến như vậy thì cũng không phải là chỉ để nói bâng quơ. Chắc cố vấn ông Trump cũng đã cho ông biết câu chuyện về người thủ tướng lỗi lạc nhất của Trung cộng là Chu Ân Lai đã nói về Hai Bà Trưng (như chúng tôi đã đề cập trong bài “Chu Ân Lai và Hoàng Sa”): “Hai nghìn năm trước đây, Trung cộng đã xâm lược Việt Nam, và Trung cộng đã bị đánh bại. Lại bị đánh bại bởi hai người đàn bà, hai nữ tướng.”

Câu hỏi được đặt ra là liệu “Việt Nam có được thuyết phục hay không?” Ngoài áp lực nặng nề, khuyến dụ, răn đe từ phương Bắc, lại cỏn vấn đề khả tín của Hoa Kỳ. Chắc rằng Việt Nam cũng đã có câu hỏi: làm sao chúng tôi tin được rằng các ông sẽ không bỏ rơi chúng tôi như các ông đã tháo chạy khỏi miền Nam? Đây là vấn đề nhức nhối nhất cho nước Mỹ không những đối với Việt Nam mà còn đối với các quốc gia khác trong vùng.

Để trả lời phần nào câu hỏi này thì Tổng Thống Obama đã xác nhận: “Khi đến Việt Nam, tôi ý thức được quá khứ, ý thức được lịch sử khó khăn, nhưng mặt khác cũng hướng đến tương lai, đến sự thịnh vượng, đến những mục tiêu an ninh và ổn định để hai nước có thể thúc đẩy lẫn nhau.” Rồi một cách tế nhị, như để cam kết sự chung thủy, ông trích truyện Kiều:

“Rằng trăm năm cũng từ đây.
Của tin gọi một chút này làm ghi”

Tổng Thống Trump thì không mấy văn hoa, phát biểu tại Hà Nội, ông đặt thẳng vấn đề quyền lợi hỗ tương: “Chúng ta đã gắn kết dần với nhau để tìm được những mục tiêu chung, những lợi ích chung. Và đó là điều đang diễn ra. Chúng tôi tới đây hôm nay để tái khẳng định những gắn kết đó.” Rồi thông cáo chung cũng nhắc lại việc “mở rộng quan hệ đối tác toàn diện giữa hai nước trên cơ sở… các lợi ích và mong muốn chung.” Ta có thể giải thích rộng ra điều Trump muốn nói: lợi ích quan trọng nhất của cả hai bên Việt-Mỹ là ngăn chận tham vọng của Trung cộng. Mà tham vọng này thì từ bây giờ sẽ không bao giờ chấm dứt, cho nên chúng tôi sẽ không bao giờ làm cái lầm lỡ thứ hai là ôm ông Trung cộng vào lòng (và bỏ rơi Việt Nam nữa). Đầu thập kỷ 1970 chúng tôi ôm Trung cộng mà không e ngại vì lúc ấy nước này còn đứng vào hàng nghèo nhất thế giới, chưa mạnh về quân sự: năm 1969 suýt nữa bị Liên Xô tấn công nguyên tử nếu không có sự can thiệp của Mỹ.

Thật vậy, tất cả cũng chỉ là quyền lợi: chẳng có bạn bè vĩnh viễn (và cũng chẳng có kẻ thù vĩnh viễn) mà chỉ có quyền lợi vĩnh viễn, như Lord Palmerston, thủ tướng Anh đã từng nhấn mạnh (xem KĐMNV, Phần Kết).

Về quyền lợi thì phía Việt Nam cũng đã biết rõ hai điều: thứ nhất, từ Thế Chiến II, không một nước nào từ Âu tới Á đã giầu mạnh lên được mà không phải nhờ Mỹ; và thứ hai, chỉ có Mỹ mới đối lại được với Trung cộng.

Để đáp lại thịnh tình của Tổng Thống Trump trong chuyến công du này, Việt Nam cũng đã có ba hành động tương đối là tượng trưng:

1- Về kinh tế: ký hợp đồng $12 tỷ mua sản phẩm của Mỹ;

2- Về quân sự: “hoan nghênh hàng không mẫu hạm Mỹ lần đầu tiên tới thăm một hải cảng (Cam Ranh) của Việt Nam trong năm 2018” và “khẳng định kế hoạch hợp tác quốc phòng Việt-Mỹ trong giai đoạn 2018-2020.” (Ông Trump nhấn mạnh sẽ bắt đầu ngay việc sửa soạn chiến thuật này).

3- Về chính trị, ngoại giao: đã sắp xếp mời ông Trump đến Hà Nội, dự yến tiệc, phát biểu, ra thông cáo chung một ngày trước khi ông Tập tới (cũng từ Đà Nẵng) tuy dù đón tiếp ông Tập long trọng hơn ông Trump nhiều.

Điểm thứ 2 và 3: nghe thì đơn giản nhưng là những điểm rất nhạy cảm đối với ông Tập. Một điều đáng chú ý là về phía người dân thì chỉ hoan hô ông Trump mà không để ý tới ông Tập. Để biết rõ hơn liệu Việt Nam có được thuyết phục hay không, ta phải theo dõi những hành động có thực chất của cả hai bên trong những ngày tháng sắp tới.

Nguyễn Tiến Hưng