Tôi nghĩ rằng đề nghị chỉ dùng “i” ngắn, khi phát âm theo “i” ngắn là một đề nghị rất tệ. Chỉ lấy một thí dụ đơn giản đủ để làm rõ. Như “y học” có ai viết thành “i học” không. Nhìn rất kỳ cục và chướng mắt với hầu hết mọi người. Chỉ một điểm này đủ chứng minh là không nên dựa theo âm tiết của “i” mà quyết định viết y dài hay i ngắn, Không nên loại bỏ dùng chữ “y” cho dù có đọc thành âm “i” .
Những nhà ngôn ngữ học cũng thấy là chữ “i học” cũng không hợp nhãn, cho nên đi thêm một bước, đưa ra ngoại lệ là nếu chữ “y” đứng một mình thì viết là “y” dài nếu là từ Hán Việt như trong cụm từ “y học”. Đã phải đưa ra ngoại lệ thì đủ chứng tỏ đề nghị dùng “nhất thể i” là không đúng, không hay. Nhưng để bàn luận thêm, hãy tạm chấp nhận ngoại lệ này.
Không chỉ chữ “y” đứng riêng, mà có những chữ như “mỹ” như trong “mỹ nhân” mà viết thành “mĩ nhân”, tôi thấy cũng không đẹp mắt, nếu không nói là chướng mắt. Nói vui một chút, tôi hay khuyên nên viết “mỹ nhân” vì có y dài, “chân dài” mới đẹp, còn như i ngắn, chân ngắn hay không có chân, thì sao là người đẹp được.
Hay chữ “công ty. Những bảng hiệu của những công ty hầu hết đều dùng y dài, thì mới trang trọng, còn dùng “i ngắn” như trong “công ti” có vẻ cụt lủn, khôi hài làm sao ấy.
Hay chữ “yêu dấu”. Có ai muốn viết thành “iêu dấu” không.
Hay chữ “ly nước”. Việt thành “li nước”, thấy không hợp mắt tí nào.
Tới đây, với những thí dụ trên, hẳn đã đủ chứng tỏ nếu chỉ dựa theo phát âm mà quyết định đánh vần là sai lầm. Và Bộ Giáo Dục VN đã sai lầm khi đưa những từ i ngăn như “luân lí", “mĩ lệ” vào trong từ điển. Khiến cho bây giờ một thứ tiếng dễ học như tiếng Việt lại bất nhất và cả hai lối viết đều được nhiều người chấp nhận, tuy họ có thể không đồng ý trong lòng, vì sách vở giáo khoa ở VN dạy như thế. Hầu hết báo chí năm 2023, trên những trang mạng văn học, thời sự, trong nước và ngoài nước đều dùng y dài cho những chữ như “luân lý, kỹ thuật, tuổi tý, .. “ Đủ chứng tỏ quần chúng, những nhà văn, thơ đều không chấp nhận chỉ dùng i ngắn,....
Đây cũng không phải là thói quen dùng từ y dài như một vài nhà ngôn ngữ học, học giả nói.. Mà là vấn đề mỹ thuật, đẹp mắt. Người Việt rất thích thư pháp và chữ đẹp nên đã chế ra không biết bao nhiêu là kiểu chữ fonts cho máy điện tử so với các nước khác và biết bao nhiêu người chơi thư pháp.
Những nhà ngôn ngữ học tuy có lòng tốt, nhưng lại nhất ý cô hành, chỉ tham khảo trong giới của họ mà không hỏi ý kiến của quần chúng, và những nhà thơ, nhà văn, và thư pháp gia.
Không có thư pháp gia nào thích viêt “chân thiện mĩ “ cả, họ sẽ viết “chân thiện mỹ”.
Nhà thơ là người yêu thích văn chương, chữ nghĩa và sáng tạo chữ nghĩa. Bao nhiêu bạn thơ của tôi, và những nhà thơ mà tôi quen biết, ai cũng viết y dài cho những từ như “đạo lý”, “y học” , “mỹ nhân”, “kỳ hoa dị thảo”, .... và nhiều người đều thấy viết i ngắn cho một số chữ nhìn không đẹp mắt chút nào..
Và bây giờ, lại có thêm những đề nghị dùng y dài cho những từ hán việt, như “đạo lý, y học, mỹ tửu” và dùng i ngắn cho những từ nôm/Việt thông thường. Thí dụ như tuổi tý, nhưng lại là bé tí, ... Tôi thấy đề nghị này cũng rất tốt cho nhiều trường hợp, nhưng cũng xin nêu ra một vài trường hợp đặc biệt, hay ngoại lệ.
Như chữ “thi sĩ, bác sĩ”, hay là “thi sỹ, bác sỹ”.
Trước hết, tôi xin đưa ra quan điểm cả hai đều dúng. Thời xưa thì hay viết là “thi sỹ”. Nhưng theo trào lưu hiện giờ, thì hầu như ai cũng viết là “thi sĩ, bác sĩ”. Tuy là từ hán việt, sao lại nhiều nhà thơ, văn đều viết thành “sĩ”. Vì sao ? Tôi nghĩ là như vầy: chữ sĩ như trong “sĩ nông công thương” hay bài thơ “kẻ sĩ” của cụ Nguyễn Công Trứ, là chữ nghe đã rất oai rồi. Mà còn viết thành y dài thì có vẻ quá oai đi. Cho nên tôi nghĩ nhiều nhà thơ, nhạc sĩ, ca sĩ, ... hay dùng “i” ngắn, cho chữ “sĩ”.
Các cụ ta ngày xưa, cũng đã phối hợp thẩm mỹ vào trong ngôn ngữ. Cho nên không ai viết là “kỳ dỵ” mà chỉ viết là “kỳ dị”. Cho dù chữ “dị” như trong “kỳ hoa dị thảo” là tiếng Hán-Việt.
Sau đây, xin đưa ra một số chữ mà tôi nghĩ nên y dài, hay là i ngắn mà tôi thấy có ít nhiều người viết không “đúng”. Với tôi thì tôi không chấp nhận viết “đạo lí” thay vì "đạo lý” nếu cho in vào trong sách của tôi, tuy rằng tôi sẽ không nói là viết “đạo lí” là sai, vì không có sách luật lệ văn phạm, ngữ vựng được chấp nhận như tiếng Anh. Còn một số từ điển bên Việt Nam nếu chỉ ghi “đạo lí”, mà không cho cụm từ “đạo lý” vào thì đó chỉ là quan điểm của một ít người dùng quyền hành phổ biến, đặt ra, tôi và vô số quần chúng khác đều không chấp nhận.
Sau đây, xin đưa ra một số từ mà tôi nghĩ nên viết y dài hay i ngắn, và một số trường hợp viết sai.
quý mến, chứ không phải quí mến. Âm chính là “úy", chứ không phải là “úi”. Cho nên, phải viết là quý mến mới đúng. Để cho rõ thêm, thí dụ chữ “túy” (say) thì viết “y” dài, nếu viết i ngắn thì thành chữ “túi” còn gì.
công lý, tâm lý, đạo lý, y học, mỹ lệ, tuổi tý, hy sinh, y thuật, công ty, ly nước, kỹ thuật, kỳ nữ, thế kỷ, ...
kỳ dị, dị nhân, bé tí, tí hon, kĩ càng, phung phí, ủy mị, si tình, chi li, ... (những cụm từ liệt kê mà nếu viết thành y dài, tôi nghĩ là sai.)
Quan điểm của tôi là vậy, xin chia sẻ với bạn đọc. Cảm ơn quý vị đã bỏ thời gian đọc bài viết khá dài này. Hy vọng có chút hữu ích với một số bạn đọc.
Vương Thanh
***
Chuyện dài: I ngắn, Y dài
Người viết bài đã sinh hoạt trong Ban Đại Diện các Trung Tâm Việt Ngữ Nam California từ tám năm nay với các Khoá Huấn Luyện và Tu Nghiệp Sư Phạm hằng năm vào mùa hè. Trong Khoá HLTNSP năm 2003, nhân nói chung về những điểm vô lý trong chính tả tiếng Việt, chúng tôi cũng có đưa ra một số nhận xét về cách dùng i và y một cách khái quát. Gần đây hơn, vào Khoá HLTNSP năm 2011, trong một lớp nói về cách phát âm phụ âm của học sinh Mỹ gốc Việt, chúng tôi cũng được vài khoá sinh hỏi về cách dùng hai chữ này. Chúng tôi đã dùng cách “khôi hài hoá” vấn đề và trả lời như sau:
Cách dùng i hay y là tuỳ theo sự việc mà từ ngữ diễn tả. Khi hai vợ chồng bỏ nhau mà làm thủ tục êm xuôi, nhanh chóng, thì viết là li dị; nếu thủ tục rườm rà, có nhiều tranh chấp, kéo dài thời gian, thì viết là ly dỵ. Người chữa bệnh lâu năm, có nhiều kinh nghiệm thì gọi là bác sỹ; kẻ mới ra trường y khoa, chưa có kinh nghiệm, thì gọi là bác sĩ. Cũng vậy, loại bánh baguette dài thì viết là bánh mỳ, còn loại bánh ngắn thì viết là bánh mì, v.v. Cứ theo cách này, chúng ta sẽ tha hồ mà có muôn ngàn từ ngữ với i và y để diễn tả những khác biệt tinh tế về ý nghĩa của tiếng Việt.
Nhưng đấy chỉ là nói đùa cho vui mà thôi. Nếu nghiêm chỉnh mà nhìn vào vấn đề của i và y thì chúng ta thấy được những gì? Trước khi vào chuyện, chúng tôi xin được phép không đồng ý với một ý kiến là cách phát âm của i và y khác nhau. Theo ý kiến này, i đọc ngắn lại còn y đọc dài ra. Xin quý vị thử nghĩ, chúng ta có đọc ngắn chữ i trong chữ ti tiện và đọc dài chữ y trong chữ công ty không? Đó là chưa nói đến có một số chữ mà xem ra viết với i hay y cũng đều được chấp nhận, không nhiều thì ít, như quí báu hay quý báu (hay lại theo cái kiểu, quí có nghĩa là quí in ít, còn quý là quý nhiều nhiều?!!), hoặc là lâm li hay lâm ly, v.v.
Có quý vị sẽ bảo, Nhưng không thể lấy tiếng Anh hay một thứ tiếng nào khác để chứng minh một điều trong tiếng Việt! Điều này có thể đúng mà cũng có thể không đúng. Các ngôn ngữ trên thế giới có liên quan với nhau về nhiều mặt. Hẳn quý vị có biết một ngân hàng lớn ở Mỹ đã lấy tên là Citibank với chữ i, như vậy đủ chứng tỏ là i cũng thay thể y được, mà cách đọc của chữ mới này có khác với cách đọc của chữ city đâu?
Trở lại với tiếng Việt, đặc biệt là chính tả tiếng Việt, chúng tôi xin nêu ra hai đặc tính căn bản trong chính tả, áp dụng không những cho chính tả tiếng Việt, mà cho bất cứ thứ tiếng nào có hệ thống chữ viết. Đặc tính thứ nhất của chính tả là tính tuỳ tiện (arbitrariness). Theo đặc tính này, người nói ấn định một dấu hiệu nào đó trong cách viết để biểu hiện một âm, một vần hay một chữ nào đó trong cách nói. Thí dụ như trong chính tả tiếng Việt, chữ p là để biểu hiện âm /p/. Sự biểu hiện này chỉ đúng với tiếng Việt, tiếng Anh, tiếng Pháp, v.v., nhưng lại chẳng có nghĩa lý gì với một số tiếng khác.
Chẳng hạn như trong tiếng Tagalog (dùng ở Phi-luật-tân), chữ p có âm /f/ (như trong chữ pamilya, có nghĩa là gia đình), còn trong tiếng Nga, chữ p lại có âm /r/ (như trong chữ роза, có nghĩa là hoa hồng). Đấy, chính tả tuỳ tiện là ở chỗ đó. Không có chân lý tuyệt đối trong chính tả.
Chúng ta đã quá quen với những bảng dấu hiệu đó và chỉ hiểu mỗi dấu hiệu theo một nghĩa duy nhất (theo ước lệ), mà không thể, hay không muốn hiểu theo một nghĩa nào khác nữa. Lấy ví dụ như tấm bảng mà chúng ta hiểu rằng “Thường có nai băng ngang” để cẩn thận trong khi lái xe trên những con đường ở vùng quê. Nhưng có thể có người lại muốn hiểu là “Ở đây có bán thịt nai” thì sao?!!
Biết được hai đặc tính của chính tả nói chung rồi, bây giờ chúng ta nhìn lại nguồn gốc của chính tả tiếng Việt. Chúng ta ai cũng biết là mẫu tự tiếng Việt dựa vào mẫu tự La-tinh, do một số nhà truyền đạo đem đến nước ta trong thời kỳ thực dân Pháp đô hộ. Những nhà truyền giáo này nói tiếng Pháp, tiếng Ý, tiếng Bồ-đào-nha, tiếng Tây-ban-nha, v.v. cho nên những quy ước trong chính tả tiếng Việt phần lớn dựa vào quy ước chính tả trong những thứ tiếng đó. Có những quy ước hợp lý, cũng có những quy ước vô lý, nên chính tả tiếng Việt thừa hưởng cả hai loại quy ước đó.
Trước hết, chúng ta cần trả lời câu hỏi có tính chất căn bản, i và y là nguyên âm hay là bán nguyên âm? Xét qua cách cấu tạo vần trong tiếng Việt, và cách thể hiện những vần đó qua chính tả, chúng ta phải trả lời là i có thể dùng như nguyên âm và cũng có thể dùng như bán nguyên âm; y cũng vậy, vừa dùng như nguyên âm, vừa như bán nguyên âm trong chính tả tiếng Việt.
Lấy ví dụ, i được dùng như nguyên âm trong những chữ đi, si, chia, chịu, v.v. Nó được dùng như bán nguyên âm trong những chữ như hai, coi, tươi, v.v.
Về phần y, chữ cái này được dùng như nguyên âm trong những chữ ý, quý, ỷ lại, v.v., và được dùng như bán nguyên âm trong những chữ nguyên, yên, hay v.v.
Rắc rối thật, phải không quý vị? Chẳng trách gì có một số người muốn bỏ phức chữ y đi, để “tiếng Việt càng ngày càng trong sáng” hơn! Thế nhưng sẽ có những người “bảo thủ” bắt bẻ, Nếu bỏ y đi thì tính sao với những chữ như thuý, tận tuỵ, phát huy, v.v.?!!! Bỏ thì thương, vương thì tội, rõ ràng là thế.
Nếu xét qua những thứ tiếng như Pháp, Ý, Tây-ban-nha, Bồ-đào-nha, là những thứ tiếng mà chính tả được dựa vào để làm nên chính tả tiếng Việt, chúng ta sẽ thấy những thứ tiếng này cũng dùng i và y, có khi là nguyên âm, có khi là bán nguyên âm, y hệt như trong chính tả tiếng Việt vậy. Chẳng hạn như trong tiếng Tây-ban-nha và tiếng Pháp, có quy luật là hễ âm /i/ viết thành một chữ riêng biệt thì phải viết với y (và tiếng Việt của chúng ta cũng y như thế!)
Ví dụ: María y Juan (Maria và Juan – tiếngTây-ban-nha)
Ça y est! (Vậy đó! Xong rồi – tiếng Pháp)
Hay trong tiếng Tây-ban-nha, i và y đều có thể dùng như bán nguyên âm trong những trường hợp khác nhau. Ví dụ như trong chữ bien (nghĩa là hay, tốt đẹp), i được dùng như bán nguyên âm (tựa như chữ biên trong tiếng Việt vậy). Còn trong chữ huyen (có nghĩa là họ chạy trốn), y được dùng như bán nguyên âm (tựa như chữ huyên trong tiếng Việt).
Tuy nhiên, nhập gia thì tuỳ tục, khi vào đến chính tả tiếng Việt, ngoài những nét tương đồng với các thứ tiếng gốc La-tinh nói trên, i và y cũng được dùng theo một số quy ước riêng chỉ áp dụng cho tiếng Việt. Để tóm tắt một cách có hệ thống, sau khi quan sát cách dùng i và y trong chính tả tiếng Việt, chúng ta có thể thấy có những quy luật chính tả sau đây:
I. Cách dùng chữ i. Chữ i được dùng trong những trường hợp sau:
1. Dùng như nguyên âm đơn theo sau một phụ âm: mi, đi, phi, thi, mít, thịt, v.v.
2. Dùng như nguyên âm chính trong một nhị trùng âm: chia, chịu, quít, quì, v.v
3. Dùng như bán nguyên âm đầu trong một nhị trùng âm: tiếc, kiếm, thiệp, v.v.
4. Dùng như bán nguyên âm sau trong một nhị trùng âm: hai, mái, coi, hơi, cúi, v.v.
5. Dùng như bán nguyên âm đầu trong một tam trùng âm: chiếu, tiêu, kiểu, v.v.
6. Dùng như bán nguyên âm sau trong một tam trùng âm: cười, tuổi, chuối, v.v.
II. Cách dùng chữ y. Chữ y được dùng trong những trường hợp sau:
1. Dùng như nguyên âm trong những chữ chỉ có nguyên âm (không có phụ âm
trước hay sau): y, ỷ, ý, v.v.
2. Dùng như nguyên âm chính trong một nhị trùng âm có chứa bán nguyên âm /w/
(biểu hiện bằng chữ u): quý, thuý, luỹ, suýt, v.v.
3. Dùng như bán nguyên âm đầu trong môt nhị trùng âm trong những chữ không
bắt đầu bằng một phụ âm: yến, yếm, yết, v.v.
4. Dùng như bán nguyên âm đầu trong một tam trùng âm trong những chữ không
bắt đầu bằng một phụ âm: yêu, yểu, yếu, v.v.
5. Dùng như bán nguyên âm thứ nhì trong một tam trùng âm: nguyên, quyết,
chuyện, v.v.
6. Dùng như bán nguyên âm sau trong một nhị trùng âm: hay, đây, xay, v.v.
7. Dùng như bán nguyên âm sau trong một tam trùng âm: quay, xoay, quậy, v.v.
Quan sát cách dùng của i và y, chúng ta thấy y dùng nhiều hơn i trong một trường hợp, và có vài cách dùng của hai chữ cái này có vẻ trùng hợp nhau. Đó là lý do một số người muốn giản lược cách dùng, gộp hai thành một là vậy.
Tuy nhiên, có trường hợp i và y được “giao phó” cho một nhiệm vụ là phân biệt cách phát âm. Nhìn vào cách dùng (4) của i và cách dùng (6) của y, chúng ta thấy cấu trúc vần như nhau, nghĩa là nguyên âm + bán nguyên âm. Nếu đem hai chữ hai và hay ra so sánh, chúng ta sẽ thấy “nhiệm vụ” của i và y quan trong như thế nào. Tuy hai chữ hai và hay khác nhay ở cách viết i và y, sự thật là chỗ khác nhau trong cách đọc không phải ở i và y, mà là ở cách đọc chữ a đứng trước. Vô hình chung, có một quy ước như thế này:
• Khi a có i theo sau, ta có nguyên âm a đọc mở, hơi dài, như trong chữ tai,
sai, cai, v.v.
• Khi a có y theo sau, ta có nguyên âm ă đọc ngắn lại, như trong chữ tay,
say, cay, v.v.(viết là a mà kỳ thực là đọc như ă).
Một công dụng khác của i và y là giúp phân biệt hai loại nhị trùng âm cùng
dùng chữ u trong chính tả, nhưng có khi u là nguyên âm, có khi là bán nguyên
âm. Lại thêm một quy ước về i và y nữa. Quy ước đó như sau:
• Trong một nhị trùng âm mà u là nguyên âm và i là bán nguyên âm, nhị trùng
âm đó sẽ viết là ui: cúi, túi, lui, v.v.
• Trong một nhị trùng âm mà u là bán nguyên âm và i là nguyên âm, nhị trùng
âm đó sẽ viết là uy, thuý, quý, luỹ, suy, v.v
Nên nhớ, đây cũng chỉ là những quy ước thôi, và quy ước nào cũng có thể sửa
đổi. Tuy nhiên, qua các quy ước này, chúng ta cũng có thể thấy là i và y khá
có ích trong việc giúp phân biệt cách phát âm hay sự khác nhau giữa nguyên
âm và bán nguyên âm.
Đọc đến đây, chắc sẽ có một số quý vị phàn nàn, Biết rồi! Khổ lắm! Nói mãi!
Nhưng câu chuyện này đi đến đâu? Giải quyết thế nào?
Xin thưa, quan điểm của chúng tôi là không sửa đổi, cải cách gì cả. Khi viết, chúng ta nên theo đa số, cách nào nhiều người dùng hơn thì chúng ta dùng (nếu chúng ta không muốn lập dị). Chúng ta cũng có thể tham khảo một số từ điển của những tác giả có uy tín để làm điểm tựa. Đành rằng cách dùng i và y phô ra nhiều điểm không hợp lý, nhưng còn biết bao nhiêu điều chưa hợp lý trong chính tả tiếng Việt đang chờ được giải quyết nữa? Xin đơn cử một ví dụ, chỉ với một âm /k/ mà chính tả tiếng Việt cần đến ba chữ cái là c, k và q để biểu hiện. Tại sao không viết kon ká thay vì con cá nếu cá ch nào cũngcó thể đọc ra cùng một âm /k/? Hay tại vì cách viết kon ká có vẻ “khó koi”?!! Nếu phải cải cách cách dùng ba chữ cái phụ âm này (chỉ dùng một chữ k cho tất cả các trường hợp), chắc chúng tôi sẽ viết ra một câu chuyện nhỏ như sau: Kô Kúk kwa nhà anh Kường rủ anh đi kâu ká. Anh Kường kẹt phải đi làm kiếm tiền nuôi lũ kon kòn nhỏ nên phải kiếu từ. Kô Kúk nghĩ anh Kường kiếm kớ không muốn kwen kô. Phen này kô Kúk kwuyết chinh phục trái tim khô kứng kủa anh Kường, để không hổ mặt giới hồng kwuần nhi nữ! Về ngôn ngữ, chúng tôi quan niệm là nó cũng bất toàn như biết bao điều bất toàn khác chung quanh chúng ta. Chúng tôi thường nghĩ đến việc cải cách chính tả như việc phái nữ (và cả phái nam) thích sửa sắc đẹp. Sửa xong cái mũi rồi, thấy đôi mắt chưa được to cho lắm, phải sửa thêm mắt. Sửa mắt rồi, thấy đôi môi chưa được chúm chím, lại phải bơm môi. Chuyện sửa sắc đẹp chắc cũng chẳng khác chi chuyện dài i và y, phài không quý vị? Thôi thì trời sinh sao để vậy. Cái đẹp lâu bền chính là cái đẹp tự nhiên.
GS Trần Chấn Trí
University of California,
Bài đọc thêm:
Alexandre de Rhodes và chữ quốc ngữ
http://baomai.blogspot.com/
Tiếng Việt - Tiếng Mỹ Rắc Rối
http://baomai.blogspot.com/
Tiếng Việt đang “dài” ra!
http://baomai.blogspot.com/
Nổi buồn tiếng Việt của người dân trong nước
http://baomai.blogspot.com/
Tại sao tôi thích học Tiếng Việt
http://baomai.blogspot.com/
Tôi Dạy Vỡ Lòng Tiếng Việt
http://baomai.blogspot.com/
No comments:
Post a Comment
Note: Only a member of this blog may post a comment.