BM: Lãnh đạo và quản trị_Đóng tuồng vụng để tồn tại

Lãnh đạo và quản trị

Vì điều 4 hiến pháp và sự thiếu vắng cạnh tranh chính trị, CSVN chỉ biết cai trị độc tài và chưa bao giờ biết thật sự lãnh đạo đất nước và đưa dân tộc đi lên. Mời quý thính giả nghe phần Bình Luận của Nguyễn Hưng Quốc với tựa đề: "Lãnh đạo và quản trị" sẽ được Hương Dương trình bày để kết thúc chương trình phát thanh tối hôm nay.

Trong cuộc tiếp xúc với cử tri Quận 1 và Quận 3 thuộc Sài Gòn vào đầu tháng 10 vừa rồi, để biện bạch cho những thất bại trong nỗ lực chống tham nhũng của đảng cầm quyền cũng như của bản thân mình, Trương Tấn Sang, Chủ tịch nước, giải thích:

"Với tư cách của tôi là một đồng chí chủ chốt trong Đảng, trong Nhà nước thì phải tham gia chủ trương chính sách. Cái đó dứt khoát rồi, phải làm, rất tích cực; nhưng không thể làm trực tiếp được, tôi không thể thay quyền điều tra được. Cái gì tôi phát hiện, về tôi kêu mấy ông chức năng, giao ngay. Tôi theo dõi, chứ không thể bỏ qua được. Làm sao với cương vị tôi mà dẫn quân đi làm điều tra được. Anh đội trưởng đội điều tra quận làm được, chứ tôi không làm được việc đó đâu, phải đôn đốc anh em thôi."

Đúng là với cương vị Chủ tịch nước, không thể đóng vai trò của một đội trưởng đội tuần tra quận để theo dõi, phát hiện và bắt bớ những người tham nhũng được. Không ai chối cãi điều đó cả. Tuy nhiên, có phải vì vậy mà ông có thể thoái thác trách nhiệm của mình với tư cách một trong vài người lãnh đạo cao nhất trong hệ thống đảng và nhà nước không?

Nhớ, trong mấy năm vừa qua, ở Úc, Liên đảng đối lập không ngừng chỉ trích chính phủ Lao Động là đã thất bại trong việc ngăn chận làn sóng di dân bất hợp pháp tràn vào lãnh thổ của họ, chủ yếu trên các chiếc tàu xuất phát từ Indonesia. Năm 2012, có cả thảy 17.000 người đến Úc bằng đường biển như thế (trong đó có khoảng 6.500 người Sri Lanka và một số người Việt Nam).

Trước những sự phê phán ấy, Thủ tướng Lao Động lúc ấy, bà Julia Gillard, cũng như Bộ trưởng Di trú Chris Bowen, tìm đủ mọi cách để biện hộ. Tuy nhiên, không có lời biện hộ nào giống Trương Tấn Sang cả. Không ai nói, chẳng hạn, họ không thể đóng vai các chủ tàu ở Indonesia để từ chối việc chở người di dân lậu sang Úc hoặc họ cũng không thể đóng vai các thuyền trưởng các đội tuần duyên để hoặc buộc các tàu vượt biên ấy không được nhập vào lãnh hải Úc hoặc kịp thời cứu vớt những tàu bị đắm. Không. Bất chấp việc các nhân viên thừa hành làm việc ra sao, lỗi vẫn thuộc về giới lãnh đạo cao nhất trong chính phủ.

Trở lại với trường hợp của Việt Nam. Dường như nhiều người, ngay cả những người thuộc giới lãnh đạo, cho công việc lãnh đạo chỉ khoanh tròn trong phạm vi chính sách. Đã đành chính sách chiếm một vị trí quan trọng, có khi là quan trọng nhất trong nghệ thuật lãnh đạo. Nhưng bên cạnh chính sách, các nhà lãnh đạo cần một tài năng khác nữa: tài quản trị (governance). Có thể nói nghệ thuật lãnh đạo bao gồm hai khía cạnh chính: chính sách và quản trị. Có chính sách tốt: chưa đủ. Cần có khả năng quản trị để các chính sách đúng và hay ấy được thực hiện như ý muốn.

Lâu nay, hầu như mọi người đều thấy rõ là giới lãnh đạo Việt Nam không có khả năng hoạch định các chính sách rõ ràng đối với những vấn đề quan trọng nhất của đất nước. Trước nguy cơ xâm lấn lãnh thổ, lãnh hải và âm mưu lũng đoạn kinh tế cũng như văn hóa Việt Nam của Trung Quốc, giới lãnh đạo Việt Nam vẫn loanh quanh với những ứng phó vụn vặt và bất nhất. Trước những suy thoái về mọi mặt, từ kinh tế đến xã hội, giáo dục và đạo đức, giới lãnh đạo vẫn chỉ nói suông. Trước nạn tham nhũng đang hoành hành và tàn phá đất nước, giới lãnh đạo vẫn không hề đưa ra được một chính sách nào đàng hoàng và có tính khả thi.

Thiếu chính sách, giới lãnh đạo Việt Nam hiện nay cũng thiếu cả khả năng quản trị. Nói đến khả năng quản trị là nói đến việc xây dựng cơ chế và hoạch định tiến trình thực thi chính sách. Cơ chế và tiến trình ấy bao gồm cả việc cai trị (rule), quản lý (management) và kiểm soát (control). Cả ba công việc này, để có hiệu quả, cần có ba điều kiện chính: tính khả kiểm (accountability), sự minh bạch (transparency) và sự linh hoạt. Thiếu hai điều kiện đầu, người ta không thể làm việc hiệu quả, hơn nữa, không thể biết là mình làm việc không hiệu quả, hoặc nếu biết, không thể biết nguyên nhân của cái không-hiệu-quả ấy nằm ở đâu để sửa chữa. Có hai điều kiện ấy, nhưng nếu bộ máy quá nặng nề, cồng kềnh và cứng nhắc, thiếu sự linh hoạt, người ta cũng không thể đối phó với các tình thế và khó khăn bất ngờ được.

Khi có cả ba điều kiện nói trên, guồng máy cai trị, quản lý và kiểm soát sẽ tự vận động và tự điều chỉnh, không cần những người lãnh đạo cấp cao nhất phải bận tâm để mắt theo dõi đến từng chi tiết.

Ông Trương Tấn Sang không cần phải đóng vai đội trưởng đội tuần tra tham nhũng nhưng nếu ông có khả năng quản trị tốt, ông sẽ xây dựng được những cơ chế và tiến trình chống tham nhũng tốt để mọi nhân viên chống tham nhũng phải làm việc nghiêm túc; nếu không, họ sẽ bị kỷ luật hoặc bị thay thế. Đó là điều ở Tây phương người ta đều làm được. Bởi vậy, việc một hay vài đội trưởng đội tuần tra tham nhũng bất lực có thể là lỗi cá nhân của họ: Lỗi cá nhân, trách nhiệm cũng thuộc về cá nhân; nhưng việc tất cả hoặc, nhẹ nhàng hơn, hầu hết các đội trưởng đội tuần tra đều bất lực thì lại phải được xem là lỗi ở quản trị: Lỗi quản trị, trách nhiệm thuộc về giới lãnh đạo.

Thiếu khả năng hoạch định chính sách và cũng thiếu cả khả năng quản trị, giới lãnh đạo Việt Nam hiện nay làm được gì? Theo hai nhà nghiên cứu về Việt Nam, Adam Fforde và Jorg Wischermann, họ chỉ biết cai trị (rule)! Cai trị là hình thức thao tác quyền lực xưa cũ nhất của nhân loại: chỉ dùng quyền lực để bảo vệ quyền lực bằng cách bắt buộc mọi người làm theo ý mình. Vậy thôi.

Đóng tuồng vụng để tồn tại

Cuộc vận động sửa đổi Hiến pháp tại Việt Nam kéo dài suốt năm 2013 đã kết thúc sau cuộc bỏ phiếu của Quốc Hội vào ngày 28/11 với 486 trên tổng số 488 đại biểu tán thành. Về phương diện hành chính, cuộc vận động chính trị thuộc loại lớn nhất trong năm đã kết thúc, nhưng về phương diện chính trị, ảnh hưởng của nó chắc sẽ còn lâu dài từ cả phía nhà cầm quyền đến giới trí thức độc lập và những người bất đồng chính kiến.

Nhìn lại, hình ảnh chính xác nhất để mô tả cả cuộc vận động sửa đổi Hiến pháp 2013, theo tôi, là hình ảnh của một vở tuồng vụng.

Tuồng, vì tất cả đều diễn ra đúng theo kịch bản đã hoạch định sẵn. Kịch bản: Chỉ thay đổi một số chi tiết nho nhỏ lặt vặt để, một, củng cố quyền lực của một số người; và hai, để chứng tỏ chế độ của họ là dân chủ, biết quan tâm đến không những quyền của công dân mà còn quyền của con người, không những sự ổn định hay phát triển của xã hội mà còn cả vấn đề môi trường vốn được xem là ưu tiên số một của thế giới. Tuy nhiên, bên cạnh những sự thay đổi ấy, những vấn đề lớn gắn liền với sự độc quyền lãnh đạo cũng như độc quyền kiểm soát và phân phối tài sản quốc gia vẫn tiếp tục nằm trong tay của đảng.

Những kiểu tuồng như vậy chả có gì lạ. Chế độ độc tài nào cũng diễn tuồng như vậy. Từ năm 1945, đặc biệt từ năm 1954, ở miền Bắc và từ năm 1975, trong cả nước, đảng Cộng sản vẫn thường xuyên đóng tuồng như vậy.

Cái khác ở lần này không phải ở tính tuồng mà ở sự vụng về của vở tuồng. Vụng ở hai điểm chính. Thứ nhất, nó được mở đầu một cách rầm rộ và to tát, cuối cùng, lại kết thúc một cách vô duyên và lãng nhách khiến giới quan sát đều chưng hửng. Thứ hai, nó mở đầu bằng lời hứa hẹn “không có vùng cấm trong thảo luận” có vẻ rất dân chủ, nhưng ngay sau đó, lại cấm hết chuyện này sang chuyện khác, không những cấm, họ còn lên án hết nhóm này đến nhóm khác trong cái gọi là “âm mưu diễn tiến hòa bình”.

Không ai hiểu tại sao, lúc đầu, giới lãnh đạo lại dám tuyên bố một cách ồn ào về chuyện không có vùng cấm trong thảo luận về Hiến pháp như vậy. Chả lẽ họ không biết dân tình bất mãn ra sao? Hơn nữa, người ta càng không hiểu tại sao họ lại vận động sửa đổi Hiến pháp để tạo cơ hội cho dân chúng, hoặc ít nhất, giới trí thức, đặt lại vấn đề vai trò lãnh đạo của đảng và vấn đề sở hữu toàn dân về đất đai như vậy? Họ sợ những vấn đề “nhạy cảm”, nhưng tại sao họ, chính họ, lại nêu những vấn đề “nhạy cảm” ấy ra cho mọi người bàn luận?

Dân oan xuống đường - Đường Nguyễn Trãi - Thanh Xuân HN

Có cảm tưởng giới lãnh đạo Việt Nam, một, nói mà không biết mình nói gì; hai, không hiểu được tâm lý bất mãn của quần chúng, do đó, không tiên liệu được các phản ứng ngược khi tung ra cuộc vận động sửa đổi Hiến pháp.

Cả hai đều có một đặc điểm chung: dại dột. Nguyên nhân của sự dại dột ấy có khi không phải vì ngu đần. Mà vì hoang tưởng. Tên độc tài nào cũng hoang tưởng. Các nhà độc tài đều sống bằng sự lừa đối người khác và nạn nhân cuối cùng của sự lừa dối ấy là chính họ: Họ cũng tin vào sự dối trá của mình. Họ cũng tưởng là mọi người đều tin tưởng và ủng hộ họ.

Vở tuồng, thoạt đầu, tưởng hoành tráng, sau, biến thành tuồng hài là vì vậy.

Nhưng có khi chính cái tuồng hài ấy cũng nằm trong một âm mưu nào đó. Nói cách khác, có khi nhà cầm quyền Việt

Nam

đem chính sự dại dột và lố bịch của họ ra làm một thứ vũ khí để duy trì chế độ.

Ngỡ như nghịch lý. Nhưng không phải. Để duy trì quyền lực, từ xưa đến nay, có ba thứ vũ khí tối ưu: được yêu mến, được kính phục và bị sợ hãi. Nếu chỉ có hai, ưu tiên sẽ là: được kính phục và bị sợ hãi. Nếu chỉ có một: bị sợ hãi. Ngay từ khi được thành lập, đảng Cộng sản đã sử dụng cả hai biện pháp tuyên truyền và bạo lực để dân chúng yêu mến, kính phục và sợ hãi. Bây giờ, trong xu hướng toàn cầu hóa và sự phát triển vượt bậc của các phương tiện truyền thông xã hội, mọi âm mưu tuyên truyền đều thất bại, nhà cầm quyền, nói chung, không còn được yêu mến và kính trọng nữa, họ chỉ giữ lại một yếu tố duy nhất: duy trì sự sợ hãi.

Nhưng chỉ có sự sợ hãi không không đủ. Người ta đẩy sự thiếu yêu mến và thiếu kính trọng đến một cực khác: sự rẻ rúng. Rẻ rúng đến độ khinh bỉ và không thèm nghĩ, không thèm chấp nữa: Lúc ấy, sự rẻ rúng biến thành một sự vô cảm. Chính sự vô cảm ấy trở thành một thứ vũ khí cho nhà cầm quyền.

Một ví dụ: Mới đây, tôi gặp một người quen cũ từ Việt

Nam

sang. Là một giáo sư đại học, ngành Khoa học, anh thông minh, biết nhiều và nhận xét tinh tế. Thế nhưng, điều khiến tôi ngạc nhiên là khi được hỏi về đợt vận động sửa đổi Hiến pháp tại Việt

Nam

vừa rồi, anh không biết gì cả. Sau, anh thú nhận là anh không hề để ý đến chuyện ấy. Lúc ở Việt

Nam

, bật ti vi, thấy bàn chuyện Hiến pháp, anh đổi ngay sang kênh khác; mở tờ báo, thấy bàn chuyện Hiến pháp, anh lật sang trang khác.

Hỏi tại sao, anh đáp: Vì chán. Anh biết tỏng tòng tong đó chỉ là một trò hề để bịp dân và bịp dư luận quốc tế. Nó sẽ chả đi đến đâu cả. Rồi rốt cuộc, đâu lại hoàn đấy. Đã biết vậy, còn theo dõi làm gì chứ? Anh kết luận: Mất công vô ích.

Tôi kiên nhẫn hỏi tiếp: Những người có thái độ như anh có nhiều không? Anh đáp: Nhiều. Tất cả bạn bè và người quen của anh đều nghĩ vậy và phản ứng như vậy. Họ khinh thường. Họ tuyệt vọng. Họ chán. Và cuối cùng, họ thành dửng dưng vô cảm.

Ngoài việc gây ra sợ hãi, tất cả những kẻ gây ra tội ác đều mong nhất một điều: sự vô cảm trước cái ác. Điều đó, hầu như ai cũng biết. Cái “mới” của giới lãnh đạo Việt

Nam

hiện nay là họ duy trì và củng cố sự vô cảm ấy bằng cách tự biến mình thành lố bịch.