BM: Sống trong sợ hãi

Lãnh địa "caliphate" của Nhà nước Hồi giáo (IS), được tuyên bố thành lập cách đây một năm, trải dài khắp miền bắc Syria cho tới phần lớn vùng đất phía bắc và phía tây của Iraq.

Biết bao nhiêu người đã bị giết hại vì họ bị coi là nguy hiểm với IS, hoặc chưa đủ sùng đạo; 5-8 triệu người đang chịu đựng một chế độ đã nhanh chóng làm đảo lộn thế giới của họ, mở rộng tầm kiểm soát vào mọi ngóc ngách đời sống để thi hành lối kiến giải cực đoan của nhóm này về luật Hồi giáo, hay Sharia.

Lãnh địa của Nhà nước Hồi giáo là nơi mà đàn ông xịt nước hoa để át mùi của thuốc lá bị cấm; nơi mà người lái xe taxi hoặc người lái xe thường phải mở đài phát thanh của IS, vì mở nhạc có thể bị đánh 10 roi; nơi mà phụ nữ trùm kín người bằng đồ đen và mang giày đế bằng; nơi mà người ta bị ném khỏi những tòa nhà cho chết vì bị nghi là đồng tính luyến ái; nơi mà các cửa hàng phải đóng cửa trong lúc diễn ra những buổi cầu nguyện, và tất cả những ai ở ngoài đường đều phải tham dự.

Không có lối thoát an toàn. Người ta mất tích — rồi sự biến mất của họ được giải thích bằng video quay cảnh họ bị chặt đầu, một tờ giấy chứng tử với thông tin sơ sài, hoặc chẳng có gì cả.

Những câu chuyện dưới đây được tổng hợp từ những cuộc phỏng vấn của hãng tin AP với hơn 20 người Iraq và Syria sống sót sau nền cai trị của IS. Tường thuật của họ đã được kiểm chứng với nhiều người cũng như trên mạng xã hội, hoạt động truyền thông và những văn bản của IS mà AP có được.

Bức tranh vẽ nên cho thấy lãnh thổ của Nhà nước Hồi giáo, giờ gần bằng kích cỡ của Thụy Sĩ, đã phát triển thành một nhà nước giả hiệu bám chặt vào đời sống, và dựa trên bộ máy cai trị khủng bố.

Nền cai trị khủng bố

Tháng 1 năm 2014, khi nhóm Nhà nước Hồi giáo chiếm quyền kiểm soát thành phố Raqqa của Syria, Adnan rời đi vì sợ công việc của anh là một nhà hoạt động chính trị sẽ khiến anh trở thành mục tiêu. Nhưng sau mấy tháng nhớ gia đình, anh quay trở lại để xem mình có thể chịu được cuộc sống dưới sự cai trị của những kẻ cực đoan hay không.

Adnan nhận thấy Raqqa, từng là một thành phố đầy màu sắc và đậm tính quốc tế, đã biến thành thủ đô trên thực tế của Nhà nước Hồi giáo. Phụ nữ mặc đồ đen trùm kín từ đầu đến chân rảo bước đến chợ trước khi hối hả về nhà, những nam thanh niên tránh những quán cà phê mà họ từng lui tới. Những chiến binh IS biến sân bóng đá của thành phố thành một nhà tù và trung tâm thẩm vấn, được gọi là "Điểm 11." Một trong những quảng trường ở trung tâm thành phố giờ được người dân gọi là Quảng trường "Jaheem" — Quảng trường Địa ngục.

Anh sớm hiểu được lý do vì sao. Một ngày nọ anh nghe tiếng súng ăn mừng và thấy thi thể của ba người đàn ông treo lủng lẳng trên những cây cột trên Quảng trường Địa ngục. Những thi thể này bị để ở đó ba ngày, anh vừa nói vừa phì phèo thuốc lá trong một quán cà phê ở Gaziantep, một thành phố ở vùng biên giới Thổ Nhĩ Kỳ đông người Syria sống lưu vong.

Nền cai trị khủng bố mà trước kia anh chạy lánh đã trở nên tồi tệ hơn, anh nói.

Mỗi lần nhóm Nhà nước Hồi giáo tràn vào một cộng đồng dân cư, mô thức cai trị mà họ áp dụng gần giống nhau, vừa quy củ lại vừa đẫm máu.

Đầu tiên là một đợt những vụ hành quyết cảnh sát và binh lính. Sau đó, những chiến binh thường tìm kiếm sự ủng hộ bằng cách nhanh chóng sửa chữa đường dây điện và đường ống nước. Họ kêu gọi công chức trở lại làm việc. Nhân viên chính phủ và bất kỳ cựu binh sĩ hay cựu cảnh sát viên nào đều ký giấy "sám hối" và phải giao nộp vũ khí của họ hoặc nộp tiền phạt đôi khi lên đến vài ngàn đôla.

Qua những thông báo trên loa phóng thanh, những bài giảng trong nhà thờ Hồi giáo và những tờ rơi, những quy định mới được đề ra: Cấm hút thuốc, cấm uống rượu, và cấm phụ nữ làm việc trừ khi là y tá hoặc trong những cửa hàng bán quần áo phụ nữ, nơi mà thậm chí những tượng ma-nơ-canh trong cửa sổ cũng phải che lại. Người dân cho biết họ bị bắt xây tường bên ngoài nhà của họ để người ta không bao giờ nhìn thấy phụ nữ ở bên trong.

Một người đàn ông nướng thịt trên đường phố ở Raqqa, ngày 18 tháng 9, 2014. Hàng chữ Ả-rập bảng màu đen bên phải nghĩa là: "Nhà nước Hồi giáo Iraq và Vùng Cận Đông, tỉnh Raqqa."

Ở mỗi một khu vực có một "emir" — thường là một phần tử chủ chiến địa phương — được bổ nhiệm để cai quản. Trường học đóng cửa, sau đó mở lại với chương trình giảng dạy do IS biên soạn. Những cơ sở kinh doanh bị đánh thuế. Những hiệu thuốc được cấp những loại thuốc theo luật Sharia và cấm bán thuốc ngừa thai. Ở hầu hết các nơi, những bộ tộc hay những gia đình tuyên bố trung thành với nhóm này và được giữ những chức vụ hay hưởng đặc quyền, theo lời kể của một số người được phỏng vấn.

Adnan ở Raqqa gần một năm, chứng kiến những kẻ cực đoan thâm nhập gần như mọi khía cạnh của cuộc sống. Nhà chức trách IS đến tiệm bán phụ tùng xe hơi của gia đình anh đòi tiền thuế — tương đương 5.000 đôla. Nhóm này rõ ràng thu về bộn tiền từ việc đánh thuế những cơ sở kinh doanh, tịch thu đất đai của những người bỏ đi và doanh thu từ những mỏ dầu chiếm giữ xa về phía đông ở Syria, Adnan cho biết.

Anh nói IS khuyến khích thương mại khắp "caliphate" — ví dụ nguồn xi măng và rau quả chuyển từ Thổ Nhĩ Kỳ qua Raqqa rồi đến Mosul, thành phố lớn thứ hai của Iraq.

Rồi hoạt động tranh đấu một thời của Adnan ủng hộ phiến quân Syria bắt đầu khiến anh gặp rắc rối. Tháng 1 năm nay, một đội tuần tra đột kích nhà của gia đình anh, tịch thu máy tính laptop của anh và bắt giữ anh vì đăng lên mạng những bài viết mà họ nói là khuyến khích chủ nghĩa thế tục. "Nhà đẹp thế," một người trong đội tuần tra nói trước khi đập vỡ hai đường ống nước bằng thủy tinh. "Cái này làm ô nhiễm môi trường," người này nói với Adnan.

55 ngày tiếp theo, Adnan bị giam giữ tại Điểm 11, một sân bóng đá.

Anh bị thẩm vấn ba lần trong những ngày đầu tiên, bị đánh bằng một ống nhựa màu xanh lá cây. Sau đó, anh được đưa khỏi nơi cách ly vào buồng giam với những tù nhân khác.

Không lâu sau đó anh chứng kiến một khoảnh khắc khủng khiếp. Một trong những thẩm phán hàng đầu của Nhà nước Hồi giáo trong khu vực, một người đàn ông lấy tên giả là Abu Ali al-Sharei, ghé qua vào đầu tháng 2 để dạy một bài học khác trong luật Hồi giáo cho những tù nhân. Ông ta nói chuyện phiếm với những tù nhân trong phòng. Sau đó, ông ta cười tươi và nói: "Này, tôi chưa nói cho các người biết, nhưng hôm nay bọn tôi nướng giòn thằng al-Kaseasbeh."

Adnan nói ông ta rút một ổ cứng di động ra khỏi túi và trước nỗi kinh hãi của những tù nhân, ông ta mở video cho xem cảnh phi công Muath al-Kaseasbeh của Không quân Jordan bị IS thiêu sống trong một cái lồng.

Lời kể của Adnan chỉ là một ví dụ nữa về cách thức IS sử dụng những video hành quyết mà họ chiếu cho cả thế giới xem trên mạng cũng để hăm dọa người dân sống dưới nền cai trị của họ.

Trong tù ở Raqqa, Adnan làm công việc phân phát thực phẩm cho những tù nhân khác và việc này cho anh cái nhìn bao quát những hoạt động ở đây.

Anh nhìn thấy hai tù nhân người Kurd và nghe trộm những cai tù nói hai người này có thể sẽ được dùng trong những video tuyên truyền bằng tiếng Kurdish trước khi được thả ra.

Adnan nói anh cũng nhìn thấy một số chiến binh nước ngoài của Nhà nước Hồi giáo bị giam cầm — ba người Thổ Nhĩ Kỳ, một người Uzbekistan, một người Nga và một người Yemen — dường như bị tình nghi làm gián điệp. Hai chiến binh IS khác bị giải vào vì đánh cắp chiến lợi phẩm cướp bóc từ thành phố Kobani của người Kurd ở Syria thay vì chia sẻ với những chiến binh khác.

Kobani là nơi chứng kiến thất bại lớn nhất của IS ở Syria, khi lực lượng người Kurd được các cuộc không kích của Mỹ yểm trợ đánh bật những kẻ chủ chiến sau nhiều tháng giao tranh ác liệt.

"Bọn tao hy sinh 2.200 người tuẫn đạo ở Kobani, còn bọn mày đi ăn cắp à?" Adnan nói anh nghe thấy người thẩm vấn quát mắng hai chiến binh bị câu lưu.

Mẹ của Muhammad Musallam khóc bên bức hình của anh tại nhà của bà ở Đông Jerusalem, ngày 12 tháng 2, 2015.

Adnan gặp tù nhân người Palestine Muhammad Musallam, người bị cáo buộc làm gián điệp cho Israel. Musallam nói với Adnan những người giam cầm nhiều lần quay video cảnh hành quyết anh ta. Mỗi lần họ đều quay video cảnh một đứa trẻ bắn vào đầu anh ta – nhưng lần nào súng cũng không có đạn.

"Rồi một ngày, bọn họ hành quyết anh ta thật," Adnan nói.

Hồi tháng 3, nhóm Nhà nước Hồi giáo công bố một video cho thấy cái chết của Musallam. Quỳ trên cánh đồng, anh ta bị một cậu bé mặc đồ ngụy trang quân sự bắn vào đầu.

Adnan nói anh tin rằng đó là lý do tại sao rất nhiều nạn nhân trong những video có vẻ rất bình tĩnh. "Bọn họ làm đi làm lại như vậy 20 lần. Vì vậy khi hành quyết thật, tù nhân sẽ nghĩ đó chỉ là một vụ hành quyết giả khác mà thôi," anh nói.

Đào thoát

Những chiến binh Nhà nước Hồi giáo đứng gác tại một chốt kiểm soát ở thành phố Mosul, miền bắc Iraq, ngày 11 tháng 6, 2014.

Đào thoát là chuyện không dễ. Người dân bị cấm rời khỏi thành phố nếu không nộp đơn xin phép trước. Họ phải điền đơn dài ngoằng khai những chi tiết cá nhân của mình và phải ấn định tài sản làm thứ bảo đảm để IS chiếm giữ nếu họ không quay trở lại. Phụ nữ muốn du hành phải nộp đơn cho Hisba và thường bị từ chối giấy phép, vì lo ngại họ sẽ không tuân theo quy định trang phục của IS một khi ra ngoài.

Khi người cô của Adnan cần chữa trị ung thư, bà nộp đơn xin rời lãnh thổ của IS. IS từ chối nhưng cho bà đến Mosul, thanh toán tiền đi lại và một số chi phí y tế, dù không trả chi phí hóa trị cho bà.

Vào tháng 3, sau khi Adnan bị giam 55 ngày trong tù, một thủ lĩnh hàng đầu của IS ở Raqqa trả tự do cho khoảng 40 tù nhân, trong đó có nhà hoạt động trẻ tuổi người Syria này.

Adnan quyết định đã đến lúc anh phải ra đi. Anh trả tiền cho một tay buôn lậu để lái xe đưa anh đi trên những con đường đất khoảng 25 km hướng về phía cửa khẩu biên giới Tal Abyad, lúc đó đang nằm trong tay IS và bị đóng ở phía Thổ Nhĩ Kỳ, sau đó trả tiền cho một tay buôn lậu khác để vào Thổ Nhĩ Kỳ. "Đó là một cuộc phiêu lưu," anh vừa nói vừa mỉm cười.

Nhưng đào thoát là một trải nghiệm đầy sợ hãi đối với ông Ali 63 tuổi, chủ một cửa hàng thiết bị gia dụng ở thị trấn al-Zaab, gần thành phố Mosul ở Iraq. Ông yêu cầu không sử dụng tên đầy đủ của ông để bảo vệ người thân vẫn sống dưới nền cai trị của IS. Ông cho biết khi ông quyết định đào thoát, ông thuyết phục được chính quyền địa phương tin rằng ông chỉ đi công tác ba ngày. Họ cấp cho ông giấy phép mà không có bảo đảm tài sản, thế là ông lên đường cùng với vợ, con trai và con dâu trong xe của ông.

Giữa họ và tự do là ba chốt kiểm soát khác nhau. Ở chốt đầu tiên, những chiến binh ghi lại mẫu xe và số xe của ông. Ở chốt thứ hai, họ lục soát xe của ông rồi ra lệnh cho ông quay trở về chốt kiểm soát đầu tiên. Ở đó, những chiến binh nói với ông rằng xe của ông đăng ký không hợp lệ và không có bảo đảm tài sản.

"Số phận của ông là sẽ bị hành quyết," ông Ali kể họ đã bảo ông như vậy.

Nhưng cuộc sống dưới nền cai trị của Nhà nước Hồi giáo có thể rất vô thường. Một chỉ huy tại chốt kiểm soát gọi một cú điện thoại và được chấp thuận để cho ông Ali và gia đình đi qua. "Cầu Thượng Đế cho ông ta sống lâu," ông Ali nói về người chỉ huy. Ông nói rằng ông thà bị giết ngay đó tại chốt kiểm soát còn hơn là bị buộc phải lái xe trở về thị trấn al-Zaab do IS chiếm giữ.

Một phi vụ nguy hiểm

Đó là một giây phút vô cùng hồi hộp — tay buôn lậu thuốc lá bị kẹt trong hàng xe đậu tại chốt kiểm soát trong khi ở phía trước, những kẻ chủ chiến Nhà nước Hồi giáo đang lục soát xe. Anh này đang đánh liều một cú to: Những kẻ chủ chiến đã cấm hút thuốc lá và hình phạt cho người vi phạm là phạt tiền hoặc bẻ gãy ngón tay. Tội bán thuốc lá có thể là bản án tử hình.

Falah Abdullah Jamil, 30 tuổi, đành dựa vào đầu óc nhạy bén và tài ăn nói của mình.

Khi những chiến binh đến xe của anh tại chốt kiểm soát dẫn đến làng của Eski Mosul ở miền bắc Iraq, họ hỏi anh có gì trong cốp xe.

"Không có gì," anh nói dối.

Họ mở cốp xe ra và phát hiện 125 tút thuốc lá mà anh đã mang về từ Rabia, một thành phố gần biên giới với Syria.

Falah Abdullah Jamil tại nhà riêng ở Eski Mosul, miền bắc Iraq, ngày 18 tháng 5, 2015

"Tôi thề, vì đói nên mới làm vậy," anh nói anh nài nỉ với họ như vậy. Người cha sáu đứa con nói với những chiến binh anh là trụ cột duy nhất của một đại gia đình và anh cũng giúp hàng xóm của mình nữa.

Những chiến binh đưa anh đến gặp chỉ huy chốt kiểm soát, ông này cảnh báo anh sẽ đi tù và xe của anh sẽ bị tịch thu. Jamil hứa sẽ không bao giờ làm vậy nữa. "Tha tôi lần này đi vì các con của tôi," anh nói. "Nếu tôi không có tiền thì tôi biết làm gì đây? Tôi nên đi ăn cắp chăng? Nếu tôi ăn cắp, các ông sẽ chặt tay tôi."

Trong một cuộc phỏng vấn vào tháng 5, Jamil ngồi trong phòng khách khiêm tốn của mình, mô tả anh đã sinh tồn ra sao trong suốt gần bảy tháng dưới nền cai trị của IS trước khi nhóm cực đoan này bị những chiến binh người Kurd đánh đuổi.

Chỉ huy chốt kiểm soát ra lệnh cho mấy tay thuộc hạ ra khỏi phòng, Jamil nhớ lại. Khi chỉ còn hai người với nhau, ông ta đề nghị: "Tôi sẽ cho anh đi nếu anh đưa tôi thuốc lá." Jamil hỏi ông ta muốn hiệu gì. "Gì cũng được, đưa tôi hai tút đi," chỉ huy trả lời.

Chỉ huy này nói "ba ngày nay ông ta chưa hút điếu nào nên thấy thuốc lá ông ta mừng lắm," Jamil vừa nói vừa bật cười thành tiếng.

Thường dân Iraq sống dưới nền cai trị của IS ở Mosul, thành trì lớn nhất của nhóm, cho biết những kẻ chủ chiến thực ra kiểm soát chợ đen thuốc lá, cấm hút thuốc lá ở nơi công cộng nhưng lại âm thầm kiểm soát việc buôn bán thuốc lá và đội giá lên cao. Những thường dân này không cho biết danh tính vì sợ bị trả thù.

Saad Eidou, 25 tuổi, một người Iraq tản cư từ thành phố Sinjar gần biên giới Syria, nói rằng giống như mọi người khác, những kẻ chủ chiến cũng hút thuốc ở chỗ riêng tư. Thuốc lá đi vào qua ngả Syria, nơi mà việc lưu chuyển vào và ra khỏi Thổ Nhĩ Kỳ và những khu vực IS không chiếm cứ dễ dàng hơn.

"Họ mang thuốc lá vào từ Syria, ở đó có lẽ phải trả không quá 250 dinar (0,20 đôla) một gói, nhưng ở đây họ bán giá 1.000 dinar (0,80 đôla)," Bilal Abdullah, một cư dân của Eski Mosul, cho biết. Giờ IS đã rút đi, anh rít một hơi thuốc lá ở nơi công cộng khi anh nói.

Những chiến binh Nhà nước Hồi giáo tịch thu thuốc lá và đem thiêu hủy ở thành phố Raqqa, ngày 2 tháng 4, 2014.

Trong một vụ việc khác, Jamil kể anh bị một thành viên của Hisba, một đội tuần tra nền nếp tác phong thi hành những quy định của nhóm một cách tàn nhẫn, cáo buộc bán thuốc lá. Jamil chối bay: "Tôi nói với ông ta, đúng, tôi từng làm chuyện đó, nhưng tôi đã thôi rồi.

Tôi nói không còn ai bán thuốc lá nữa vì các ông đã cấm rồi."

Giới chức Hisba này hỏi có thuốc lá ở trong nhà của Jamil hay không. Jamil nói không.

"Ông ta nói, "Tôi sẽ tới kiểm tra nhà anh, tôi mà tìm thấy một gói thuốc lá là tôi hành quyết anh luôn."

Trò vờ vịt của Jamil vì thế lại càng nguy hiểm hơn. Anh có 1.600 tút thuốc lá giấu ở nhà, anh nói và nở một nụ cười ranh mãnh.

Nhưng anh vẫn quả quyết với tuyên bố của mình. "Tôi nói với ông ta: "Đi mà kiểm tra, tôi chả có gì hết."

Dường như bị thuyết phục, giới chức Hisba bắt anh ký một bản cam kết sẽ không bao giờ bán thuốc lá nữa hoặc nếu không sẽ bị hành quyết.

"Tôi ký — nhưng tôi bán tiếp. Tôi không ngưng lại," Jamil nói. "Chúng tôi không có bột, không có gạo, không có thức ăn. Tôi còn con cái, mùa đông thì rất lạnh mà không có dầu, không có gas. ... Chúng tôi lúc đó sống khổ sở thê thảm lắm."