BM: Vì sao người Ba Lan không ưa luật lệ

Trong Đệ nhị Thế chiến, khi Đức Quốc xã bắt đầu tiến đến gần, ông nội tôi, người Do Thái, đã đưa có một quyết định mang tính định mệnh: trốn khỏi Ukraine và chạy đến thủ đô Warsaw của Ba Lan, nơi chẳng có ai biết đến ông và ông sẽ dễ dàng đào thoát hơn.

Khi ông đến thủ đô Ba Lan, hình ảnh đầu tiên ông nhìn thấy là một người phụ nữ bán bánh mì ở Nhà ga Trung tâm ở ngay dưới tấm áp phích doạ xử tử những ai dám bán bánh như vậy.

Trong hồi ký của ông, cuốn Cơ Hội Một Phần Ngàn (One Chance in a Thousand), ông ghi nhận rằng trong lúc người Ukraine thường răm rắp tuân lệnh mà không đặt câu hỏi vì sao có lệnh đó, thì người dân Warsaw lại dường như luôn phớt lờ mệnh lệnh.

Với ông, chuyện này là một ví dụ về khả năng xoay xở tuyệt hảo của thành phố này - nghĩa là, ở nơi đây người ta có thể thực hiện công việc theo cách hợp pháp một nửa hoặc không cần phải hoàn toàn là thiện lương cũng được.

Trên thực tế, người Ba Lan - đặc biệt là cư dân Warsaw - không quan tâm đến các quy tắc và quy định, và ngôn ngữ Ba Lan có một số từ để mô tả đặc trưng này.

'Cwaniak' (kẻ láu cá) là từ được ưa dùng để chỉ một người luôn tìm cách qua mặt hệ thống. Ngoài ra còn có từ 'kombinować' (xoay xở, dùng mưu mẹo), 'cwaniakować' (tinh khôn, giảo hoạt); và 'załatwić' (có thể tạm dịch là 'giải quyết, chạy vạy', giải quyết mọi việc, thường bằng cách sử dụng các mối quan hệ, bằng sức quyến rũ của bản thân, hoặc bằng các cách thức bất hợp pháp).

Mặc dù khả năng qua mặt được hệ thống hay xử lý mọi loại việc được đánh giá cao trên cả nước, như lời một bài hát Ba Lan năm 1963 của Stanisław Grzesiuk nói, Warsaw Cwaniak (láu cá kiểu Warsaw) được biết đến như là kiểu cwaniak đẳng cấp nhất.

Ở Ba Lan, khả năng luồn lách xoay xở trong hệ thống khuôn khổ và xử lý mọi loại việc luôn được đánh giá cao

Dù cho điều này có vẻ như là một sự tôn vinh kỳ lạ, song nó đã từng là một đặc trưng nổi tiếng - và cần thiết cho cuộc sống ở Ba Lan.

"Từ 'cwaniak' từng được sử dụng với nghĩa tích cực," Martyna Goździuk, một hướng dẫn viên du lịch Warsaw và là chủ tịch của Quỹ Gwara Warszawska (Quỹ Ngôn ngữ Warsaw), giải thích. "Từ này được sử dụng để mô tả một người có thể đương đầu, đối phó và vượt qua mọi thách thức trong cuộc sống."

Và với lịch sử đầy hỗn loạn của thành phố Warsaw, cư dân nơi đây đã buộc phải có được những cách thức hữu hiệu để tồn tại.

Năm 1944, người dân Warsaw bắt đầu một cuộc nổi dậy chống lại Đức Quốc xã. Trong khi một số người cho rằng Cuộc Nổi dậy ở Warsaw đã bị tiêu diệt ngay từ trong trứng nước, nhiều người lại coi đó là bằng chứng cho thấy Varsovian (người dân Warsaw) đã không chịu chờ đợi và chấp nhận sự đã rồi, họ xắn tay áo lên bất khuất đương đầu dũng cảm, bất kể hậu quả.

Đáng buồn là cuộc nổi dậy đã thất bại và dẫn đến hàng trăm ngàn người chết, nhiều người trong số đó là dân thường. Tuy nhiên, cuộc nổi dậy Warsaw vẫn được kỷ niệm hàng năm vào ngày 1/8 để tôn vinh sự can đảm, tinh thần bất khuất và sự hy sinh của những người tham gia.

Nhưng thậm chí ngay cả trước khi có cuộc nổi dậy đó, thủ đô Warsaw (và Ba Lan nói chung) đã có một phong trào kháng chiến mạnh mẽ trong Đệ nhị Thế chiến.

Kotwica là biểu tượng nổi tiếng nhất của Cuộc nổi dậy Warsaw; nó thực sự là sự pha trộn của các chữ cái P và W, nghĩa là "Polska Walcząca", tức là "Ba Lan chiến đấu", và ngày nay vẫn còn được nhìn thấy ở trên nhiều toà nhà, đường phố Warsaw.

Nhưng có nhiều từ khác, trong đó có cả từ 'con rùa', đôi khi còn kèm theo các chữ cái 'pPp' ('pracuj Polaku powoli', nghĩa đen là "Ba Lan làm việc chậm như rùa'), khuyến khích người dân Ba Lan chống lại luật lệ và phá hoại các công ty và hoạt động kinh doanh của Đức Quốc xã.

Trong cuộc chiến, Warsaw bị bom đạn tàn phá nặng nề. Để giúp du khách hình dung rõ hơn về quy mô hủy diệt gần như toàn bộ mà thành phố đã trải qua, Hanna Dzielińska, hướng dẫn viên du lịch Warsaw khác, đã đưa khách đến khu Phố Cổ và nói họ tìm 10 ngôi nhà cổ.

Sau đó, cô yêu cầu họ nhắm mắt lại. Cô nói với họ, "chúng ta đang trong thời chiến". Và rồi, khi họ mở mắt ra, cô giải thích rằng trong số 10 ngôi nhà họ chọn, chỉ có một cái rưỡi là còn trụ được thôi, tám cái rưỡi đã bị phá nát cả rồi.

Đó là một thống kê gây sốc, và là một phép thử thực sự đối với khả năng phục hồi của Warsaw. Nhiều người Varsovian bị buộc rời khỏi thành phố.

Những người quyết định trở về cũng là những người quyết tâm nhất; họ sẵn sàng làm việc miệt mài để bắt đầu tạo dựng cuộc sống một lần nữa trong một thành phố đã bị phá hủy hoàn toàn.

"Chúng ta có thể gọi họ là những kẻ tinh vi, những người ranh mãnh, khôn ngoan như cáo, hoặc chúng ta có thể nói rằng họ rất gắn bó với nơi chôn rau cắt rốn của mình. Đó là tất cả những gì thuộc về tư duy ăn sâu bám rễ trong tâm trí cư dân Warsaw," Dzielińska nói.

Warsaw bị tàn phá thảm khốc đến mức sau chiến tranh, chính quyền đã tính đến việc chuyển thủ đô sang một thành phố khác, vì việc xây dựng lại một đô thị ở quy mô lớn như thế này chưa từng được thực hiện trước đây.

Nhưng người dân Ba Lan, trong số đó có ông tôi, đã quyết định đương đầu, bắt tay vào việc tái thiết lại Warsaw từ đống tro tàn.

Khi đó có rất nhiều dòng người lũ lượt đến Warsaw, bắt đầu lại từ tuyệt vọng, và khi họ đến thành phố đổ nát, họ bắt đầu tự phát xây dựng lại đơn giản vì họ cần một nơi chốn để sinh sống, mặc dù thực tế là chính quyền đã không muốn điều đó.

Công việc dần trở nên có tổ chức hơn, và cuối cùng biến thành một cú hích lớn quyết tâm xây dựng lại thủ đô.

Các biểu tượng của Cuộc nổi dậy Warsaw, bao gồm Kotwica, ngày nay vẫn có thể nhìn thấy sừng sững trên toàn thành phố

Năm 1945, Văn phòng Tái thiết Warsaw được thành lập và tiếp quản việc xây dựng lại thành phố, sử dụng các bản quy hoạch cũ cũng như các bức tranh Thế kỷ 18 của họa sĩ người Ý Bernardo Bellotto, người đã giữ vai trò là họa sĩ cung đình của Vua Ba Lan Stanisław II Augustus Poniatowski.

Cư dân đã thực sự xây dựng lại thành phố bằng chính đôi tay của mình, dọn dẹp các đống đổ nát và sử dụng gạch đá từ những ngôi nhà bị phá hủy ở Warsaw - và đôi khi từ các thành phố khác - để khôi phục lại Khu Phố Cổ của thành phố trở lại vẻ đẹp rực rỡ huy hoàng năm xưa.

Hơn nữa, ý tưởng xây dựng lại toàn bộ một thành phố đã đi ngược lại với tư tưởng kiến trúc thời đó.

Các thành phố khác cũng bị phá hủy bởi chiến tranh, ở Ý, Đức hoặc Pháp, đã quyết định chỉ xây dựng lại từng tòa nhà riêng biệt, thường là các tòa nhà quan trọng nhất. Nhưng Warsaw thì không. Giờ đây, Khu Phố Cổ Warsaw trở thành Di sản Thế giới được Unesco công nhận.

Các thế hệ tiếp theo của cư dân Varsovian vẫn được ghi nhớ về nỗ lực tái thiết khi họ tuần hành kỷ niệm về ngày đặc biệt này xung quanh Nowy Świat, con đường nổi bật nhất của thành phố, nơi dòng chữ "Cả dân tộc cùng nhau xây dựng thủ đô" được chạm khắc trên một trong những tòa nhà.

Đối với Dzielińska, trở thành một Warsaw cwaniak là chủ yếu muốn đề cập tới sự đáp trả ngược lại. "Nếu các ngươi phá hủy thành phố của chúng ta, chúng ta sẽ xây dựng lại to đẹp gấp đôi so với trước. Nếu người Varsovian đã không thích một thứ gì đó, thì họ sẽ nhất quyết chống lại. Họ không chỉ chịu đồng ý ba phải với bất cứ chuyện gì," cô nói.

Trong Đệ nhị Thế chiến, Warsaw đã bị ném bom dữ dội, và những người Varsovian trở về sẵn sàng tận lực làm việc để bắt đầu cuộc sống của họ một lần nữa

Tư duy phản kháng này cũng được thể hiện rõ trong cuộc chiến đấu của Ba Lan chống lại sự cai trị của chế độ cộng sản (1947 đến 1989).

Khi đó là thời kỳ bị kiểm duyệt, thiếu lương thực và thường xuyên bị bắt bớ vì những hành vi sai sót tí ti, Ba Lan đã phản ứng với thực tế mới mẻ nhưng bất hợp lý bằng sự hài hước và khôn ngoan tinh tế của họ, đặc biệt là ở Warsaw.

Hình thái ca kịch tạp kỹ Cabarets, chẳng hạn như vở Salon Niezależnych, phát triển mạnh mẽ dưới chế độ mới, chuyên lấy các chính trị gia, chính sách kiểm duyệt và chế độ mới nói chung làm mục tiêu đả kích.

"Là một Warsaw cwaniak, bạn phải làm mọi thứ đó một cách ung dung, tự tin và thoải mái. Đó chính việc đối mặt với nghịch cảnh theo cách rất ư là tự nhiên. Chúng tôi cười đùa và chúng tôi trò chuyện. Chúng tôi mê hoặc bất cứ ai," Dzielińska nói thêm.

Sự cai trị của cộng sản kết thúc vào năm 1989, nhưng giai đoạn lịch sử đầy vấn đề này đã để lại dấu ấn của nó trên thành phố Warsaw cho đến ngày nay.

Ngay cả giờ đây, khi thủ đô Ba Lan là một nơi đầy thách thức được đánh giá cao đối với khách du lịch, thì họ vẫn thường mô tả Warsaw là một nơi buồn bã, u ám.

Nhưng, như Dzielińska chỉ ra, điều này thật không công bằng. Bởi vì chính những đặc điểm này là những gì làm cho Warsaw nổi bật so với các thành phố có thể đẹp hơn ở Tây Âu nhưng có lịch sử ít xáo trộn hơn.

"Có những thành phố thể hiện vẻ đẹp tại bất kỳ nơi nào bạn nhìn ngắm. Và bạn không phải mày mò tìm hiểu để đánh giá cao những thành phố đó bởi vì vẻ đẹp đã nói lên tất cả. Và sau đó là những thành phố như Berlin, Rotterdam, Warsaw, nơi mà linh hồn của thành phố không phô trương bởi sự giàu có và lộng lẫy. Những thành phố này có nhiều thách thức hơn, đòi hỏi khách du lịch tìm hiểu kỹ càng hơn," Dzielińska nói.

Và, tự hào với tư cách một cư dân Varsovian, tôi hoàn toàn đồng ý với điều đó.

Nhiều du khách cảm thấy khó tin khi nghe nói Khu Phố Cổ Warsaw, hiện là di sản thế giới của Unesco, đã được xây dựng lại gần như từ đống hoang tàn

May mắn thay, Warsaw đã chầm chậm nhưng dứt khoát rũ bỏ hình ảnh buồn tẻ của mình.

Dzielińska nói rằng khách của cô thường rất ngạc nhiên bởi những con đường rợp bóng cây, sạch sẽ và hệ thống giao thông công cộng phát triển.

Và một khi những ấn tượng tiêu cực đầu tiên bị phá vỡ, du khách bắt đầu trầm trồ.

Nhiều người cảm thấy khó tin khi nghe nói rằng khu Phố Cổ Warsaw được xây dựng lại gần như từ đống hoang tàn.

Nhưng, tất nhiên, có nhiều thứ xứng đáng để chiêm ngưỡng hơn nữa ở Warsaw.

Từ Công viên Łazienki xinh đẹp, nơi thường tổ chức Cuộc thi Piano Chopin Quốc tế, cho đến các bảo tàng như Bảo tàng Cuộc nổi dậy Warsaw hay Bảo tàng Lịch sử người Ba Lan gốc Do Thái POLIN. Warsaw là một nơi thực sự xứng đáng để ghé thăm.

Và chính người dân Varsovian đang học cách đánh giá cao thành phố độc đáo của mình một lần nữa.

Các dự án nghệ thuật gần đây như Dự án Warszawiak, một ban nhạc mang đến cho các bài hát Warsaw cũ một phong cách hiện đại, là những ví dụ tuyệt vời về nét đổi mới đó.

Gần đây nhất, bản họ cover ca khúc của Grzesiuk, There is no Hustler Slicker than a Warsaw Hustler, đã được cực kỳ ưa chuộng.

Thành phố có rất nhiều điều đáng tự hào, không chỉ bởi vì nó đã vươn lên từ tro tàn sau khi gần như bị hủy diệt hoàn toàn rồi tiếp theo đó là nhiều năm dưới sự cai trị của chế độ cộng sản.

"Là hướng dẫn viên, bạn cần tìm một cách giới thiệu độc đáo để khiến người ta có thể nói về một thành phố mà nói công bằng ra là không thật đẹp lắm, rằng 'thành phố này đã trải qua thật nhiều thứ'," Dzielińska nói.

Du khách của cô thường kinh ngạc hỏi, "Cô có ý gì khi nói tất cả những thứ này đều đã bị phá huỷ? Các bạn thật là những người anh hùng," cô nói thêm.

Tôi cũng thích ý tưởng trở thành anh hùng đấy. Nhưng tôi nghĩ rằng tôi thực sự thích là một cwaniak hơn.

Olga Mecking