BM: Lịch sử nội chiến Mỹ và tượng đài miền Nam thua trận

Thử tưởng tượng một thời gian sau khi Miền Nam thất thủ vào ngày 30 tháng Tư, 1975, các tượng đài của các tướng sĩ của phe thua cuộc VNCH bỗng được dựng lên nhan nhản tại các tỉnh thành hay những địa danh ghi dấu các trận đánh lịch sử?

Và thử tưởng tượng lá cờ vàng ba gạch đỏ vẫn tung bay đâu đó tại một vài nơi ở Việt Nam?

Tất nhiên đó là chuyện đã không xảy ra, không thể xảy ra vì Cộng sản VN khôn ngoan đã lùa các quân dân cán chính của chế độ cũ vào các trại gọi là học tập cải tạo, nói là từ ba đến 10 ngày thôi rồi sẽ về với gia đình, làng xóm. Hàng ngàn, vạn người miền Nam đã tin theo và rủ nhau đi trình diện học tập, hy vọng sau đó được phục hồi quyền công dân và được phép đóng góp xây dựng một nước Việt Nam thống nhất hòa bình trong thịnh vượng.

Kết quả ra sao, ai cũng đã biết. Cộng sản Việt Nam đã viết lại lịch sử của "bên thắng cuộc" và đã bóp méo, hoặc cả loại bỏ, sự thật như thế nào, ai cũng đã rõ.

Thế mà chuyện phe thua cuộc lại có được cái khả năng viết lại lịch sử, chẳng những thế đã dựng lên trước sau cả ngàn tượng đài để tưởng niệm những vị "anh hùng" của phe mình, đã xảy ra ngay tại Mỹ.

Những tượng đài cho phe thua cuộc

Tôi thú thật không khỏi ngạc nhiên khi biết có cả ngàn pho tượng đã được dựng lên để tưởng nhớ "công lao" của các nhân vật từ tướng tá tới các chính trị gia của phe thua cuộc trong cuộc Nội chiến Hoa Kỳ kết thúc cách nay đã 165 năm.

Các biểu tượng của tà quyền Confederacy trên đất Mỹ

Những pho tượng không chỉ nằm trong phạm vi 11 tiểu bang của quân ly khai Confederate thời Nội chiến ở miền Nam nước Mỹ mà còn lan tràn cả ở miền Bắc, kể cả thủ đô Hoa Thịnh Đốn, và rải rác các nơi khác. Chưa kể cờ quạt của phe thua cuộc Confederate còn tung bay tại các tòa hành chính của ít ra năm tiểu bang, và trước một số tòa án, như một răn đe những kẻ không tin ở lịch sử đã-được-viết- lại của họ và giai cấp thượng đẳng của người da trắng. Cho tới gần đây.

Tượng Christopher Columbus ở Boston đã bị chặt đầu tuần này, cảnh sát sau đó đã tìm thấy đầu đầu bức tượng

Việc người da đen và nhiều người da trắng và da màu khác đòi những tượng đài và biểu tượng của phe thua cuộc phải được gỡ bỏ thực ra không chỉ đang diễn ra gần đây, mà bắt đầu từ nhiều thập niên trước. Đòi hỏi này bùng lên ở mỗi biến cố nổi bật gây phẫn nộ, đòi xét lại và cả chống xét lại.

Gần đây hơn cả là các biến cố như vụ tàn sát tại nhà thờ ở Charleston, South Carolina năm 2015. Rồi vụ diễn hành của nhóm liên minh da trắng cực hữu ở Charlottesville, Virginia năm 2017. Và gần đây nhất là vụ người da đen George Floyd bị chết dưới đầu gối của một cảnh sát da trắng ở Minneapolis, Minnesota, và đã làm bùng nổ những cuộc biểu tình Black Lives Matter phản đối bạo hành của cảnh sát và đòi công lý, với sự tham dự không chỉ của dân da đen mà còn thu hút nhiều người da trắng và da màu khác đa số thuộc giới trẻ.

Tại sao có sự kiện hàng ngàn pho tượng của phe thua cuộc được dựng lên khắp nơi trên đất Mỹ mặc dù cuộc Nội chiến nhằm xóa bỏ chế độ nô lệ đã kết thúc từ hơn thế kỷ rưỡi?

Từ thua cuộc tới viết lại lịch sử

Cuộc nội chiến Hoa Kỳ diễn ra từ 1861 tới 1865 giữa quân chính phủ Liên bang và quân ly khai Confederate, một liên minh giữa 11 tiểu bang ở miền Nam. Nguyên nhân vì các tiểu bang miền Nam từ chối bãi bỏ chế độ nô lệ, nguồn kinh tế chính của họ, và đòi ly khai khỏi Liên bang để lập ra một quốc gia khác mà họ đặt tên là Confederate States of America.

Cuộc chiến đã giết chết trên dưới 700,000 người; và kết thúc với phần thắng lợi của chính phủ Liên bang dưới quyền lãnh đạo của Tổng thống Abraham Lincoln thuộc đảng Cộng hòa.

Người biểu tình trong phong trào Black Lives Matter giật đổ tượng Edward Colston, đem ném xuống cảng Bristol ở Anh Quốc

Mặc dù thắng cuộc, chính phủ liên bang vẫn đối xử nhân đạo với phe thua cuộc. Ngay từ giữa lúc cuộc chiến đang diễn ra khốc liệt, vào cuối năm 1863 và kế đó, TT Lincoln đã ban hành một số tuyên ngôn ân xá liệt kê những thành phần nào trong quân phiến loạn có thể nhận được ân xá sau khi thề trung thành với Hiến pháp và luật Liên bang liên quan tới việc bãi bỏ chế độ nô lệ. Sau khi TT Lincoln bị ám sát, người thừa kế ông là TT Andrew Johnson tiếp tục ban hành thêm những điều kiện để được ân xá mà không bị mang tội phản quốc. Tám tháng sau khi cuộc chiến kết thúc, vào ngày 25 tháng 12, 1868, TT Andrew Johnson ký sắc lệnh ân xá vô điều kiện toàn thể quân nhân đã tham dự vào cuộc chiến. Tuyên ngôn này, mệnh danh là "Ân xá Giáng Sinh" (The Christmas Pardon), giúp phục hồi mọi quyền hiến định và sự che chở của luật pháp cho quân của phe thua cuộc.

Tóm lại, theo sử gia William A. Blair thuộc Đại học Penn State, tác giả cuốn "With Malice Toward Some: Treason and Loyalty in the Civil War Era" (2014), phe thắng cuộc đã có những nỗ lực nhân nhượng nhằm hòa giải với phe phiến loạn để giảm bớt hận thù và chú tâm vào việc xây dựng đất nước. Không có một nhân vật nào của phe thua cuộc bị xử về tội phản quốc, kể cả Tổng thống Confederate Jefferson Davis và Tướng Lee. Song cũng chính vì chính sách khoan dung đó của bên thắng cuộc, theo sử gia Blair, mà khi cơ hội đến phe thua cuộc đã có dịp viết lại lịch sử theo cảm quan của họ qua cái gọi là "Cult of Lost Cause" (Giáo phái của chính nghĩa bị thất lạc), mà tôi sẽ đề cập tới ở phần sau.

Nhờ ảnh hưởng của đảng Cộng hòa thời TT Lincoln, và do việc Quốc hội thời hậu chiến nằm trong tay đảng Cộng hòa, ba tu chính án nền tảng của công trình giải phóng dân da đen sau trên hai thế kỷ bị nô lệ đã được ban hành. Đó là TCA 13 chính thức hủy bỏ chế độ nô lệ; TCA 14, công nhận quyền công dân tự nhiên của bất cứ ai được sinh trên đất Mỹ; và TCA 15, công nhận quyền đầu phiếu của đàn ông da đen.

Trong thời kỳ Tái thiết (Reconstruction) diễn ra từ năm 1865 đến 1877, chính quyền Liên bang, qua sự hiện diện của quân Liên bang trấn đóng tại năm vùng quân sự (military districts) ở miền Nam, có phần vụ cải tiến đời sống của 4 triệu dân da đen tự do và giai cấp da trắng nghèo ở miền Nam. Nhiều thay đổi chưa từng có đã diễn ra tại các tiểu bang miền Nam của phe thua cuộc, gồm có việc thiết lập các nhà thương công, trường học miễn phí, trợ giúp cho người nghèo qua các dịch vụ xã hội cần thiết chưa từng hiện hữu trước kia. Về hành chánh thì các tòa án Liên bang được thiết lập thay thế cho các chính quyền tiểu bang. Những cuộc hội thảo về quyền hiến định, như quyền đầu phiếu, việc phê chuẩn các Tu chính án 13, 14 và 15 và Luật Dân Quyền 1875 luôn có nhiều người tham dự, học hỏi và trao đổi.

Tượng nhà buôn nô lệ Robert Miligan đã bị các nhà hoạt động trong phong trào Black Lives Matter ở London che kín, bức tượng sau đó đã được Quỹ Canal and River gỡ bỏ

Kết quả, các sử gia ghi nhận trong thời kỳ Tái thiết này, có tổng cộng 600 dân biểu da đen tại các quốc hội tiểu bang, 14 dân biểu và hai thượng nghị sĩ Quốc hội Liên bang, và nhiều thẩm phán, cảnh sát quận trưởng và các viên chức da đen khác tại các tiểu bang miền Nam. Các tổ chức tư nhân, như Union League và Southern Farmer's Alliance, giữa người da đen và da trắng nghèo đã giúp giải phóng cả hai giới khỏi sự lệ thuộc kinh tế vào giới có tài sản da trắng.

Phe thua cuộc đã hẳn nuôi dưỡng sự căm hờn, chờ ngày quật khởi. Khi chính phủ Liên bang, một phần lớn do không khí chính trị tại Hoa Thịnh Đốn bắt đầu thay đổi với sự dần dà yếu thế của đảng Cộng Hòa, quyết định chấm dứt các chương trình Tái thiết sau 12 năm, đóng cửa các căn cứ tại các vùng quân sự và kéo quân Liên bang về Bắc, thì toàn thể dân da đen tại miền Nam nằm gọn trong vòng tay sinh sát của người da trắng.

Họ đề ra các luật lệ, như bộ luật Black code dành riêng cho dân da đen và bộ luật Jim Crow nghiệt ngã, để khủng bố và tước quyền hiến định của dân da đen. Và đặc biệt kinh hoàng hơn cả đối với dân da đen là tổ chức Ku Klux Klan mà người Việt nào cũng đã từng nghe nói tới, thường xuyên khủng bố dân da đen ngày cũng như đêm. Nhiều người gọi đây là chế độ nô lệ thứ hai ở Mỹ.

Nhiêu đó chưa đủ. Họ còn tìm cách viết lại lịch sử của cuộc Nội chiến.

Phong trào 'Lost Cause'

Theo các sử gia, các tượng đài tưởng niệm các nhân vật của phe phiến loạn nhan nhản khắp nước Mỹ là kết quả của một phong trào có tổ chức tinh vi. Năng động và hữu hiệu nhất là tổ chức United Daughters of the Confederacy, thiết lập vào năm 1894 ở Nashville, Tennessee, tiếng là để bảo tồn văn hóa của phe ly khai cho các thế hệ sau, qua việc viết lại viết lại lịch sử, không chỉ qua các tượng đài mà còn qua phương tiện sách giáo khoa và các tổ chức ngoại vi này khác.

Theo đó, chính nghĩa của phe Confederate, mệnh danh là "Lost Cause" -- chính nghĩa bị thất lạc, có nghĩa là cần được vãn hồi - được xây dựng trên niềm tin rằng đấy là một cuộc tranh đấu dũng cảm nhằm duy trì nếp sống vốn tốt đẹp của miền Nam chống lại sự áp đặt độc đoán của chính quyền Liên bang; rằng nô lệ thực ra là một thể chế nhân từ; và, quan trọng hơn cả, chế độ nô lệ không bao giờ là động cơ tham chiến của miền Nam (mặc dù tài liệu chứng cớ trên giấy trắng mực đen còn đầy dẫy trong các văn khố công của miền Nam).

Các bà trong hội đều thuộc thành phần gia đình có địa vị cao trong xã hội. Họ đã dùng ảnh hưởng đó để đẩy mạnh phong trào biện minh cho việc thiếu chính nghĩa của phe thua cuộc nhằm viết lại, đúng ra là bóp méo, lịch sử cuộc Nội chiến. Tồn tại trên ba phần tư thế kỷ, số hội viên UDC có lúc lên tới 100,000 người. Qua các buổi gây quỹ, thuê người vẽ và tạc tượng đài, rồi vận động các chính quyền địa phương để dựng tượng các anh hùng của họ ở các chốn công cộng như các tòa nhà quốc hội, các tòa đô chính, các tòa án, dọc các đường chính, trong công viên khắp miền Nam. Bất cứ nơi nào có dính líu chút ít với Confederate đều đáng để dựng bảng ghi nhớ.

Theo sử gia Karen Cox, tác giả cuốn sách về tổ chức UDC, "Dixie's Daughters: The United Daughters of the Confederacy and the Preservation of Confederate Culture," bảo là các bà trong UDC đã chủ tâm biến ý niệm "Lost Cause" như một sự thật lịch sử quả không sai.

"Họ chính là lãnh tụ của phong trào 'Lost cause,'" sử gia Cox nói, trong một cuộc phỏng vấn với Vox Media. "Họ rất hữu hiệu, như việc họ đã thành công trong cuộc vận động để dựng tượng đài tưởng niệm quân Confederate ở ngay trong Nghĩa trang Quốc gia Arlington mà chính Tổng thống Woodrow Wilson đã hãnh diện khánh thành trước một đám đông reo hò. Điều đó đủ cho thấy họ hữu hiệu như thế nào."

Nhờ vận động của các bà trong UDC, hiện nay ở Mỹ có 1,747 tượng đài của phe thua cuộc, theo Southern Poverty Law Center. Ngoài ra, 103 trường tiểu và trung học và ba trường đại học được đặt tên của Tướng Robert E. Lee, Tổng thống Jefferson Davis và các nhân vật phiến loạn Confederate khác; 80 quận và thành phố mang tên của quân ly khai; năm tiểu bang công nhận chín ngày lễ kỷ niệm lịch sử của phe ly khai; và 10 căn cứ quân sự Mỹ được đặt tên quân phiến loạn.

Xây dựng tượng đài tưởng niệm chỉ là chuyện bề mặt, theo sử gia Cox. Cái ảnh hưởng lâu dài và còn tiếp tục tới tận hôm nay là tinh thần kỳ thị đã được tiêm nhiễm vào các thế hệ kế tiếp qua sách giáo khoa nhằm dạy trẻ em "sự thực về lịch sử Confederate." Chưa kể việc vận động gây áp lực các thư viện công loại bỏ hoặc ghi ngoài bìa các sách "phản động" câu "bất công đối với miền Nam." Và việc lập ra những tổ chức ngoại vi như Con Cái của Confederacy, và những buổi học tập "giáo lý Confederate" cho các em từ nhỏ tới 18 tuổi, với phần thưởng cho em nào thuộc lòng những đoạn "giáo lý" dài về cái gọi là "Lost cause" của miền Nam.

"Họ hiểu việc xử dụng giáo dục -- ai thắng trận trên trường văn trận bút, ai thắng trận trên lịch sử -- ấy chính là người thắng cuộc chiến," sử gia Cox nói. "Họ biến lịch sử thành chuyện riêng tư, do đấy mà nó sống lâu. Nhiều thế hệ trẻ em đã được nuôi dưỡng trong những chuyện kể lịch sử như thế và đã lớn lên trở thành những kẻ phân biệt chủng tộc (segregationists) trong các thập niên 50 và 60. Bởi vì họ đã được khuôn đúc như vậy từ tấm bé."

Công trình của các bà trong UDC kéo dài từ cuối thế kỷ 19 tới sau đệ nhị Thế chiến. "Thế nhưng công tác gây hại kể như đã hoàn tất," sử gia Cox nói.

Sự thật lịch sử

Trở lại những cuộc biểu tình đòi xóa bỏ các tượng đài của phe ly khai Confederate, rồi từ đó lan ra các biểu tượng khác liên hệ tới một lịch sử khác, đó là lịch sử của dân bản xứ da đỏ tại Mỹ, và lịch sử của thời thực dân tàn bạo. Lẫn trong những cuộc biểu tình đòi xét lại lịch sử này đôi khi có những hành động phá hoại quá khích, do thiếu suy xét hoặc hiểu biết. Tuy nhiên, không thể vì thế mà kết luận nông nổi và tiêu cực về mục đích sâu xa đằng sau những cuộc biểu tình này, đó là nhu cầu về sự thật lịch sử phải được tôn trọng.

Phe phiến loạn Confederate đã bỏ ra gần một thế kỷ để tẩy não dân Mỹ về sự thật dẫn tới cuộc Nội chiến mà họ là kẻ thua cuộc. Họ đã thành công, song tới một lúc nào đó, và cuối cùng, dù là sau hơn cả thế kỷ rưỡi, sự thật đã và đang thắng. Phản ứng tích cực của nhiều giới trong các chính quyền tiểu bang, quận, tỉnh và các cơ sở văn hóa, giáo dục đối với việc gỡ bỏ những tượng đài, cờ quạt và biểu tượng của quân phiến loạn, cho thấy đòi hỏi sự thật lịch sử phải, đã và đang được chú ý và tôn trọng.

Khi nào tới phiên các "tượng đài nghìn tỷ" của Việt Nam?

Trùng Dương