BM: Người liều mình đi săn phóng xạ

Mọi chuyện bắt đầu từ một video đăng trên mạng. Andrew Walker xem một nhà sưu tầm vật nhiễm phóng xạ khoe những món đồ ông ta tìm được qua nhiều năm, chẳng hạn như các món đồ cổ có chứa uranium.

Walker nghĩ nếu tìm ra những món như vậy "ngoài đời" có lẽ sẽ rất thú vị và sẽ là một đam mê khác thường - vì thế ông mua một bộ đo Geiger, thiết bị để phát hiện nguyên tố phóng xạ.

Ông nhanh chóng nhận ra rằng, đúng như các nhà khoa học thường nói, phóng xạ có ở khắp mọi nơi.

Lần đầu tiên máy phát tín hiệu cho thấy có chất phóng xạ là trong bãi giữ xe ở một nhà hàng thức ăn nhanh bán món Mexico ở bang Idaho.

"Tôi nhận thấy khi tôi tấp xe vào, thiết bị đo Geiger của tôi rú lên," ông nhớ lại. Có thứ gì đó gần đấy đang hút các hạt nguyên tử nhỏ tạo ra cường độ bức xạ cao hơn thông thường - và dù không tìm ra vật thể đó là gì, Walker lập tức để ý tới những hoạt động vô hình này.

Từ đó, ông bắt đầu tìm kiếm thêm nhiều trường hợp thú vị khác.

Quá trình tìm kiếm đồ sưu tầm chứa phóng xạ giờ đây vẫn là sở thích của ông.

Hàng ngày, Walker là người trực phòng chiếu ở rạp phim và là một nhà làm phim, chứ không phải nhà khoa học. Nhưng ông thích chia sẻ những phát hiện của mình trên Twitter và Instagram, nơi ông có thể thảo luận với những người khác chung sở thích.

Andrew Walker đã đến thăm các mỏ uranium cũ và rất nhiều địa điểm nhiễm phóng xạ khi đi du lịch

Phóng xạ là thứ sống chung với con người - luôn hiện diện đâu đó với hàm lượng nhỏ.

Ở khắp nơi trên thế giới, những chất phóng xạ sản sinh trong tự nhiên với hàm lượng trên trung bình thường có ở rất nhiều nơi như bãi biển, các loại đất đai, và nhiều địa điểm khác.

Hầu hết bê tông đều có nhiễm phóng xạ, dù cường độ rất khác nhau.

Ở Hoa Kỳ, người ta có thể phải kiểm tra nhà cửa xem có khí radon không - đó là loại khí tự sinh ra theo thời gian từ vật liệu xây dựng có chất phóng xạ.

Thậm chí cơ thể con người cũng có chút ít phóng xạ vì cơ thể của chúng ta có các nguyên tố như potassium-40.

Walker sống ở Bozeman, bang Montana. Sau này ông phát hiện ra một sự thật lịch sử thú vị: trong quá khứ xỉ sắt có chứa hàm lượng nhỏ uranium và radium thường được dùng làm bê tông xây dựng ở bang Idaho nơi ông sống. Ông tự hỏi liệu có phải điều đó đã khiến ông phát hiện ra phóng xạ bên ngoài nhà hàng Mexico đó không.

Walker thích lên kế hoạch thực hiện các chuyến đi tới nhiều địa điểm xung quanh mà ông nghĩ có thể tìm được các chất liệu thú vị. Nếu tìm được, ông sẽ ghi chép lại khám phá của mình. Có rất nhiều mỏ uranium cũ (và giờ đây là những thị trấn khai thác uranium bị bỏ hoang) ở Hoa Kỳ, và Walker đã đến thăm một số khi đi du lịch.

Ông cũng bắt đầu thường xuyên lui tới các cửa hàng đồ cổ. "Tại mỗi cửa hàng đồ cổ tôi từng ghé qua, tôi luôn tìm được món gì đó nhiễm phóng xạ," ông cho biết.

Những món đồ đó gồm một đĩa thủy tinh "Vaseline" có uranium với màu xanh-vàng nổi bật.

Nhưng ông cũng nhận thấy tô đĩa có màu đỏ - cam thường được sơn phủ bằng màu có nguồn gốc từ uranium và vì thế sẽ phát tín hiệu mạnh hơn. Chính phủ Hoa Kỳ có hướng dẫn khuyên người dân không nên sử dụng những đồ sành sứ đó đựng thức ăn, đồ uống, mặc dù rủi ro về mặt sức khỏe khi dùng hay sở hữu chúng thực ra không đáng kể.

Đặc biệt phổ biến trong thập niên 1880 đến 1920, chiếc đĩa thủy tinh "Vaseline" màu vàng - xanh này có nhiễm phóng xạ

Ngoài ra, đồng hồ đeo tay và mặt đồng hồ có sơn phản quang là có chất radium.

Những món đồ đó cơ bản là an toàn nếu ta không tháo ra từng phần, nhưng các phụ nữ sản xuất ra những món này trong nhà máy lại thường ngậm cây cọ sơn trên môi khi làm việc. Điều đó khiến họ ăn phải lượng nhỏ sơn có chứa radium. Hệ quả là, nhiều công nhân bị bệnh nguy hiểm như ung thư xương hàm.

Đó là lý do vì sao Walker cố gắng không đẩy bản thân vào tình huống nguy hiểm không cần thiết. Với món đồ sứ nhiễm phóng xạ nhẹ, ông cho biết, "Nếu chúng không nhiễm phóng xạ có lẽ tôi đã trưng chúng ra, nhưng giờ phải cất chúng đi."

Tuy nhiên, sở thích mới của ông vẫn khiến bạn bè và gia đình tò mò. "Họ hỏi vì sao tôi lại đến những nơi như thế và khám phá mấy thứ này," ông cười lớn và giải thích. "Đó là một thứ tôi yêu thích, chỉ là nó rất thú vị."

Những đồ vật có mức độ phóng xạ cao hơn bình thường xuất hiện ở khắp nơi, đặc biệt trong những cửa hàng đồ cổ

Ông thậm chí còn tìm thấy vài địa điểm tại địa phương, những công trình công cộng như nhà ga xe lửa, nơi gạch ngói sản sinh ra lượng phóng xạ cao hơn thông thường chút ít - có lẽ là do một loại sơn hoặc sơn phủ nào đó.

Bộ đo phóng xạ Geiger là thứ khá dễ làm, và trong thực tế, một số người yêu thích đã tự lắp ráp thiết bị này và thử nghiệm tìm nguồn phóng xạ để kiểm tra máy.

Walker thì mua một chiếc với giá 1.300 đô la Mỹ, là thiết bị RadEye để dò tia phóng xạ alpha, beta và gamma. (xem thông tin "Phóng xạ là gì?" dưới đây)

Phóng xạ là gì?

Phóng xạ là một loại năng lượng. Chất phóng xạ mà bộ đo Geiger phát hiện ra là do nó sản sinh ra năng lượng khi phân rã nguyên tử - nguyên tử liên tiếp phá tan những hạt cực nhỏ. Một trong số các hoạt động phóng xạ này đẩy các electron từ những nguyên tử khác ra và tạo ra những phân tử dẫn điện - quá trình này gọi là "phóng xạ ion hóa". Ba loại hạt của phóng xạ ion hóa, từ lớn nhất đến nhỏ nhất, gồm có:

• Hạt Alpha - Gồm hai proton và hai neutron liên kết với nhau.

• Hạt Beta - là hạt electron hoặc positron, tức là hạt electron có điện cực dương

• Tia Gamma - Những hạt photon siêu nhỏ, có bước sóng khác nhau sẽ tạo ra những ánh sáng nhìn thấy được.

Những nguyên tố phóng xạ phân rã sẽ sản sinh ra những chất phóng xạ như uranium và radium. Người ta có thể chặn hạt alpha bằng một tờ giấy, hay lớp da bên ngoài của con người cũng chặn được. Nhưng tia gamma có thể phơi nhiễm sâu hơn và chỉ có thể chặn bằng các vật liệu có kết cấu rất đặc như chì.

Nhà hóa học phóng xạ Nick Evans từ Đại học Nottingham Trent chỉ ra rằng người ta có thể đo được hoạt động phóng xạ ở mức độ khác nhau bằng nhiều cách khác nhau.

Một cách tiếp cận là quan sát tỷ lệ của hạt nhân phân rã theo thời gian, đơn bị đo quốc tế của hoạt động này là Becquerel. Nhưng mọi người có thể quen thụộc hơn với đơn vị đo là Sieverts (hay Microsieverts hay Millisieverts).

Đây là hàm lượng gây hiệu ứng phóng xạ và cũng là đơn vị mà Walker sử dụng. Tuy nhiên, Evans cho biết phương pháp chuẩn mực để đo là đưa bộ đo Geiger lại gần nguồn khoảng 1m để cường độ phóng xạ của vật thể có thể được so sánh chính xác.

Năng lượng lớn

Điều thú vị trong hành trình của Walker là ông dễ dàng tìm được rất nhiều ví dụ.

Evans nói điều này một phần là vì các ngành công nghiệp đã sử dụng chất phóng xạ như một chiêu quảng bá tiềm năng nhiều thập niên sau khi con người phát hiện ra chất này vào cuối thế kỷ 19.

Phóng xạ nhanh chóng được đưa vào kiếm tiền và coi như tiêu chí để bán hàng với những sản phẩm mới thú vị và kỳ quặc.

Walker không phải người sưu tầm vật thể nhiễm phóng xạ duy nhất, rất nhiều người có sở thích này thậm chí còn tự chế bộ đo Geiger

"Đó là một thứ cực kỳ, cực kỳ khác biệt so với bất cứ gì," Evans nói. "Đó như một điều kỳ bí và con người rõ ràng muốn thử tất cả mọi thứ với nó, bày trò chơi với nó, nếu bạn thích."

Nhiều nhà sản xuất đã nghĩ ra những sản phẩm không thể tưởng tượng nổi. Ví dụ như loại thuốc viên phóng xạ nhét hậu môn, "phương pháp điều trị" hoàn toàn không xuất phát từ cơ sở khoa học y tế nào. Chắc chắn là có nhiều cách an toàn hơn để "khôi phục bản lĩnh đàn ông" thay vì dùng loại thuốc này.

Nhưng đó không phải sản phẩm về sức khỏe duy nhất tiếp cận phương pháp hỗ trợ bệnh nhân bằng một liều nguyên tử phân rã. Người ta từng bán cả kem đánh răng phóng xạ và thậm chí cả bao cao su phóng xạ.

"Tôi hoàn toàn không hiểu những ý nghĩ đó bắt nguồn từ đâu," Even bình luận về bao cao su phóng xạ. "Tôi có một hộp sản phẩm đó - không phải để dùng đâu, phải nói rõ như vậy."

Ở thị trấn Bad Gastein ở Áo, những người đi spa cố gắng tăng cường sức khỏe bằng cách hít thở khí radon

Vẫn còn nhiều người tin rằng gia tăng liều lượng phóng xạ có thể tốt cho cơ thể theo cách nào đó. Có một phòng tắm hơi tọa lạc gần dãy Alps ở Áo có tên gọi Gad Gastein, nơi mọi người có thể viếng thăm đường hầm ẩm ướt từ những mỏ vàng cũ, để bệnh tật trôi ra theo mồ hôi, và họ có thể hít thở khí radon.

Rất nhiều nhà khoa học từ lâu đã phàn nàn thói quen ngờ vực của công chúng trước bất cứ thứ gì liên quan tới phóng xạ.

Sự căng thẳng mỗi khi nhắc tới phóng xạ bị phóng đại quá mức và gây tranh cãi.

Thật vậy, những nguy hiểm như ô nhiễm phóng xạ không khiến mọi người hoảng sợ và không giết hàng triệu người mỗi năm.

Một nghiên cứu chỉ ra điều hoàn toàn ngược lại, chỉ có 190 người chết vì phơi nhiễm phóng xạ trực tiếp trong khoảng thời gian từ 1980 đến 2013.

Walker nói rằng rất nhiều sự sợ hãi ngày càng có vẻ "vô lý" với ông qua quá trình tìm hiểu về phóng xạ.

Mặt khác, tất nhiên, những chuyến đi và những lần đi mua hàng ở tiệm đồ cổ cho thấy chất phóng xạ phổ biến đến mức nào trong thực tế.

Chris Baraniuk