BM: Những dòng điện thoại thời thượng 'trở về quá khứ'

Đó là năm 2008, khi doanh nhân người Na Uy Petter Neby và con gái dượng của ông lần đầu tiên phát hiện ra họ gặp vấn đề. Điện thoại di động đã chen vào tình cảm cha con. Họ cắm cúi vào màn hình trong bữa tối, trước khi đi ngủ và khi chơi quanh nhà.

Đó là cơn nghiện họ không thể dứt ra, gần giống với ghiền ăn chocolate, Neby nghĩ vậy. Cuối cùng, ông biết mình cần phải gắn bó trở lại với con gái dượng mà không bị rào cản của công nghệ chen vào.

Sau nhiều năm nỗ lực thay đổi, Neby phát kiến ra một giải pháp chống lại cơn nghiện công nghệ: đó là thay thế điện thoại thông minh bằng một chiếc điện thoại khác.

Khác với chiếc Blackberry cũ, chiếc điện thoại mới này cần được thiết kế đặc biệt để khuyến khích người dùng sử dụng nó càng ít càng tốt, qua đó có cuộc sống lành mạnh hơn. Với ý tưởng này, công ty Punkt của Neby ra đời.

Giờ đây, công ty này là một trong nhiều công ty khởi nghiệp theo đuổi mục đích giảm thiểu công nghệ cao cấp để đưa con người quay trở lại với đời sống tốt theo kiểu xưa cũ, giải thoát khỏi tình trạng căng thẳng và cơn nghiện điện thoại thông minh.

Thiết bị thay thế này hầu như không có chức năng gì ngoài việc dùng để gọi điện thoại, và người dùng nói rằng với nó, họ đã tìm lại được sự tự do mà họ từng có trước khi bị chiếc iPhone bám dính vào tay.

Các nhà nghiên cứu hiện vẫn có những ý kiến trái ngược nhau về ích lợi của loại điện thoại này, và về việc liệu chúng có thực sự quyền năng đến mức làm thay đổi những hành vi đã bắt rễ từ lâu, và khiến quá trình nhận thức tốt lên hay không.

Mọi chuyện bắt đầu với kiểu dáng thiết kế.

Điện thoại Light Phone (Điện thoại Nhẹ), do Joe Hollier và Kaiwei Tang ở New York thiết kế hồi 2015, gợi nhắc đến dạng hình khối với vẻ hơi khó chịu trong bộ phim ra từ 1968 có tựa đề 2001: A Space Odyssey (2001: Sử thi Odyssey trong không gian).

Chiếc điện thoại hình khối chữ nhật mỏng, trơn láng này không có nút bấm ngoài, máy ảnh, ứng dụng hay màn hình gì hết. Thay vào đó, ánh sáng phát ra từ một tấm sáng mờ tạo thành bàn phím số.

Điện thoại này chỉ dùng để nghe gọi, và người dùng có thể lưu trữ chín số điện thoại vào danh mục phím tắt gọi nhanh.

Chiếc điện thoại MP-01 của Neby thì phức tạp hơn một chút. Nó có nút bấm 3D và có khả năng nhắn tin, hẹn giờ báo thức, kết nối Bluetooth và xem lịch. Màn hình đen trắng rộng 2 inch (5cm) của nó chỉ hiển thị được vài dòng tin nhắn.

Geke Ludden, giáo sư thiết kế tại Đại học Twente ở Hà Lan nói rằng thiết bị này là điển hình cho dạng "thiết kế có mục đích".

"Chúng quá đơn giản, đơn giản đến mức không có gì nhiều để người sử dụng tương tác," bà nói. "Bạn sẽ không dùng điện thoại nhiều nữa."

Thomas van Rompay từ Đại học Twente tin rằng kiểu thiết kế gỡ bỏ tất cả các tính năng khác ở loại điện thoại này sẽ khiến chúng thực sự hiệu quả trong việc giúp thay đổi hành vi người dùng.

Chiếc điện thoại MP-01 được sản xuất với mục tiêu sử dụng cho gia đình có nhiều thiết bị - một chiếc điện thoại thứ hai dùng trong kỳ nghỉ, các chuyến đi chơi cuối tuần hay khi hẹn hò.

Kiểu báo tin và rung liên tục của iPhone là lý do khiến người dùng không ngừng xem điện thoại, ông nói. "iPhone giống như một nhân viên bán hàng, vì nó liên tục thu hút sự chú ý của bạn."

Vì điện thoại MP-01 và Light Phone hầu như không có khả năng hiển thị bất cứ thông báo nào ngoài báo cuộc gọi đến hay tin nhắn, người sử dụng sẽ tự nhiên ít đụng vào chúng hơn, ông cho biết.

Tuy nhiên, điều này không nhất thiết có nghĩa là cảm giác thích thú do dopamine, một chất dẫn truyền thần kinh, gây ra trong não khi nhận được thông báo trên điện thoại sẽ mất đi.

Peter Bloch, cựu giáo sư marketing từ Đại học Missouri nói rằng hai loại sản phẩm điện thoại mới này là dạng "phi tính năng".

Điều này có nghĩa là dù chúng hầu như không có mấy tính năng thực dụng - giống như một tác phẩm nghệ thuật, mà trong trường hợp này là một khối hình chữ nhật gần như vô dụng - nhưng chỉ cần nhìn vào chúng người ta cũng đã thấy tràn ngập cảm xúc.

"Nó chẳng làm gì cho bạn cả, nhưng nó đem lại cho bạn cảm giác thích thú, dễ chịu," Bloch nói (và ông cũng là người mua một ngôi nhà đơn giản vì ông yêu thích những cái nắm cửa Art Deco).

Ông cho biết những cảm giác như vậy có thể tạo cảm hứng cho thay đổi khác biệt trong hành vi, đó là phản ứng tâm lý được kích hoạt khi ta tương tác với sản phẩm mới.

Trong một bài báo xuất bản năm 1995 trên Tạp chí Marketing (Journal of Marketing), Bloch nêu ra hai thành phần khi hoạt động cùng nhau sẽ tạo ra phản ứng tâm thần đặc biệt.

Phần "nhận thức" tiếp cận sản phẩm bằng cách so sánh nó với những sản phẩm khác trên thị trường. Đó là thứ mà bạn tin tưởng vào sản phẩm và vào công năng nó đem lại.

Thế còn phần phản ứng "tình cảm" là cách mà sản phẩm khiến bạn có cảm xúc. Với một số người, đó có thể là cảm giác phập phồng thích thú trong lồng ngực khi họ ngồi vào ghế lái của chiếc xe thể thao mới vừa xuất xưởng.

Tuy nhiên, Bloch cho rằng thiết kế thẩm mỹ của hai chiếc điện thoại MP-01 và Light Phone thực ra có thể khiến người dùng không hề muốn giảm bớt việc sử dụng chúng.

"Nó trông chẳng hề giống với một chiếc điện thoại 'khẩn cấp' hay 'dự phòng' gì cả. Thậm chí nó còn tạo cảm giác hấp dẫn," ông nói. "Chiếc điện thoại này có phải quá đẹp đến mức ta không thể rời nó ra không?"

Hollier vui vẻ đón nhận sự tranh cãi và thái độ hồ nghi này.

Khi ông chào bán mẫu ý tưởng ban đầu chiếc điện thoại Light Phone bằng cách sử dụng một miếng nhựa đơn giản với bức ảnh đã được chỉnh sửa qua photoshop ở trên, ông thích thú quan sát những phản ứng cảm xúc của cử toạ.

"Nó tạo ra những tranh luận rất chia rẽ và thú vị," ông nói. "Mọi người hoặc là thấy thích và mua ngay, hoặc thực sự ghét nó." Trong thực tế, sự chia rẽ này là thứ giúp đẩy ý tưởng đi xa hơn.

Chiếc điện thoại Light ban đầu nhận được đầu tư từ một chiến dịch trên trang Kickstarter, và đã được bán ra 11.000 chiếc trên 50 quốc gia trong năm đầu tiên.

Punkt bán từ 50.000 đến 100.000 sản phẩm mỗi năm. (Con số này bao gồm cả điện thoại MP-01, cũng như bộ sưu tập nhỏ các sản phẩm điện gia dụng khác như đồng hồ báo thức và ổ cắm điện nối dài).

Thiết kế thẩm mỹ nổi bật của chiếc điện thoại này khiến người ta rất khó phớt lờ. Nó có hình dạng thú vị và tông màu xám rất dễ chịu cho mắt nhìn.

Neby cho biết phản ứng này chính xác là thứ mà ông và công ty ông muốn gợi nhắc. "Thiết kế sản phẩm tốt sẽ thể hiện giá trị cốt lõi tự thân của sản phẩm và mục đích sử dụng của nó," ông nói.

Ở vị trí lẽ ra là các phím rời, chiếc Light Phone phát ra nguồn sáng thông qua một bảng màn hình tinh thể lỏng để giả lập một bàn phím số.

Rompay gọi việc mua một chiếc điện thoại như thế này là một cuộc tìm kiếm điều thuộc về mình, là thứ mà những công ty như Apple hay Samsung không thể tạo ra với những sản phẩm hàng loạt của họ. Bản thân hình ảnh chiếc điện thoại thì hầu như còn quan trọng hơn cả chức năng cơ bản của chính thiết bị đó.

"Xung quanh mọi người đầy những thứ khiến họ muốn thuộc về, những thứ thể hiện cá tính của họ," Rompay nói. "Họ mua những chiếc điện thoại đó vì họ muốn được coi là người không dính vào điện thoại suốt ngày."

Mặc dù ông nói mình là người phê phán, Bloch vẫn thừa nhận rằng Light Phone và Punkt đã tìm ra vị thế thực sự của chúng trong thế giới điện thoại di động.

Ông cho rằng chiếc điện thoại này rất phù hợp với thứ gọi là "nhu cầu trở thành độc đáo".

Dù có xuất thân thế nào thì trong mỗi chúng ta đều có khát khao bẩm sinh là muốn được nổi bật giữa đám đông theo cách nào đó.

Nếu bạn cảm thấy mình quá độc đáo, đến mức không thể tìm được liên hệ với xung quanh, thì đó là cảm giác khá là tệ.

Thế nhưng nếu bạn là một lính thuỷ quân lục chiến Hoàng gia và có vẻ ngoài y hệt như các đồng đội của mình thì bạn lại cảm thấy chưa được đáp ứng nhu cầu 'mình là người độc đáo'.

Những chiếc điện thoại này, Bloch nói, đã tìm ra điểm nằm giữa hai thái cực trên, tạo cảm giác vui vẻ, dễ chịu cho người dùng.

Chúng có sự khác biệt thẩm mỹ so với những chiếc điện thoại bình thường khác, khiến người dùng cảm nhận được sự nổi bật, trong khi vẫn có những tính năng cần thiết để thực hiện chức năng gọi, nhận cuộc gọi. Kết quả là sẽ đem đến cảm giác thỏa mãn về mặt tâm lý, ông nói.

Liệu đây có phải là một nỗ lực để có được danh tính mới thú vị, hay để nhằm tạo ra một mối quan hệ hài hòa hơn với công nghệ?

Dù là gì thì đó cũng là bước đi đúng đắn, theo nhà lý thuyết truyền thông Douglas Rushkoff.

Rushkoff tin rằng những người ủng hộ những chiếc điện thoại này đang phản ứng theo hiện tượng mà ông gọi là "cú sốc hiện tại".

Sự quá tải thông báo, tin nhắn và sự kích thích của điện thoại di động hiện đại khiến ta cảm thấy bản thân liên tục xô đẩy để bắt kịp khoảnh khắc hiện tại, ông nói.

Trước thời bây giờ, những người duy nhất thường bị quấy rầy với mức độ liên tục và không ngừng là nhân viên trực tổng đài cấp cứu. "Đó là sự tồn tại luôn luôn thức tỉnh trong thời gian thực mà không thể nào biết được khi nào là bắt đầu, giữa chu trình hay kết thúc. Lúc nào cũng là ngay bây giờ."

Mọi người nay tìm đến những chiếc điện thoại như Punkt và Light để chấm dứt sự quấy rầy liên tục đó.

"Mọi người ngày càng nhận ra rằng đang có những điều rất giá trị bị hy sinh đi khi bạn để cuộc sống của mình phụ thuộc vào đủ các loại app," ông nói. "Đó là cách làm tàn nhẫn nhưng hiệu quả để giảm thiểu sự gián đoạn và là cách để thể hiện điều gì đó khác."

"Thật là khá hài hước khi mọi người muốn thể hiện rằng 'Với tôi thế là đủ rồi' bằng cách đi mua thứ gì đó khác," Ruskoff nói.

"Đó là việc chống lại chủ nghĩa tiêu dùng bằng cách đi mua thêm món hàng tiêu dùng khác. Tôi nghĩ thà là mọi người tắt hết các tính năng trên điện thoại của họ còn hơn là đi mua một cái mới."

Bloch nhận thấy những người theo chủ nghĩa tiêu dùng tiếp cận điều này theo cách rất hài hước. "Thực tế là việc bạn mua một chiếc điện thoại vì mục đích này sẽ có nghĩa là nói chung bạn đã dư dả hơn rồi," ông nói. "Bạn chẳng hề biết cách tự ép mình vào kỷ cương gì hết."

Người ta ngày càng thấy có thêm nhiều các ngôi sao hạng A chuyển sang dùng những chiếc điện thoại đơn giản. Kim Kardashian, Rihanna, Anna Wintour, Daniel Day-Lewis và Warren Buffet đều đã lúc này lúc khác đổi điện thoại thông minh sang những loại điện thoại giá rẻ và chỉ có các tính năng cơ bản.

Bloch phê phán những lợi ích tâm lý mà việc sở hữu chiếc điện thoại của Neby và Hollier có thể đem lại. Ép buộc bản thân phải vất vả với điện thoại chẳng có ứng dụng hay tính năng mà bạn phụ thuộc thực ra có thể gây ra nhiều lo âu hơn là tác dụng giảm bớt.

"Tôi không biết liệu chúng ta có thể nhốt lại thần đèn vào chai được không."

Theo Rushkoff, vấn đề trung tâm mà ngày nay con người và người sử dụng công nghệ phải đối mặt là sự trộn lẫn của chronos và kairo với nhau - đây là hai từ trong tiếng Hy Lạp cổ đại, dùng để chỉ hai phương pháp lưu giữ thời gian.

Chronos là thời gian cơ bản, là phút và giờ mà xã hội tuân theo và sống với nó. Kairos là thời gian của con người, là ý niệm bên trong chúng ta không thể bị chia tách thành từng đơn vị rõ ràng.

Roshkoff cho rằng thời gian kairos là loại đồng hồ sinh học sẽ bị tác động bởi những hoạt động tự nhiên như mùa, ngày và đêm, thời tiết và trạng thái cảm xúc của con người.

Công nghệ điện thoại di động hiện đại là loại thời gian đã kéo ta đi vội vàng vào thế giới thời gian thực chronos, gây trở ngại với giờ sinh học kairos của ta.

Giảm bớt sự phụ thuộc của mọi người vào điện thoại thông minh là điều khó khăn, Hollier nói.

Nhưng sự vật vã ngày càng lớn khi phải học lại cách sống mà không có kết nối là một phần nỗ lực của ông trong việc thay đổi hành vi xã hội và sức khỏe tâm thần nói chung.

Đôi khi sự thay đổi rất mạnh mẽ và dễ thấy. Nhưng cũng có lúc, theo ông, sự thay đổi là trải nghiệm sâu kín hơn rất nhiều.

"Nếu bạn đi vào phòng tắm, rút điện thoại ra, và tự cười vào chính mình, thì đó là một thành công nho nhỏ."

Peter Rubinstein