BM: J.M.W. Turner: nhà danh hoạ chịu hàm oan

Làm người đôi lúc phải chịu đựng những nỗi oan không thể giải, cho đến khi qua đời, đành mang nó theo xuống mồ. Đó là trường hợp của J.M.W. Turner(1775-1851), một hoạ sĩ uyên bác, thành công, gây nhiều tranh cãi, thuộc trường phái lãng mạn của Anh Quốc vào thế kỷ thứ 19. Ông là một danh hoạ bậc thầy chuyên về phong cảnh, đặc biệt nhất trong kỹ thuật vẽ màu nước. Ông cũng vẽ cả sơn dầu, và bản khắc acid.

Nguyên nhân của những nỗi oan đã nằm trong các tác phẩm nghệ thuật cuối đời của nhà danh hoạ này. Những đứa con sanh muộn, cũng là những tuyệt tác của Turner, đã bị chỉ trích gay gắt bởi các nhà phê bình trong vòng 15 năm, từ năm 1835 cho đến khi ông qua đời vào năm 1851. Chúng bị lên án là những sản phẩm của một người già yếu kém và loạn trí. Ông còn bị chỉ trích về lối dùng những nguyên liệu khác thường trong tranh mình như Spermaceti, Megilp, hay Beeswax(sáp ong). Spermaceti là một chất sáp trong đầu cá voi mà ngày xưa người ta thường dùng để thắp đèn dầu. Chất này khi sử dụng tạo nên một ánh màu lóng lánh. Ông đã trộn những hợp chất này với màu lại tạo thành một lớp men sơn mỏng và bóng hay một lớp bột dày tô vào tranh khiến tranh ông khác hẳn với lối tranh cũ ông vẽ trước kia là nền mịn và thanh.

Có ai ngờ, hơn 150 năm sau, những hoạ phẩm ấy được đánh giá lại và trong các cuộc đấu giá, chúng đã được bán với những giá cao ngất ngưởng.

Bức họa Rome, from Mount Aventine (Rome, nhìn từ núi Aventine) vẽ năm 1835 vừa được bán với giá kỷ lục là 30,3 triệu bảng (khoảng 46,1 triệu USD) tại một cuộc đấu giá ở London, Anh ngày 3 tháng 12, 2014. Nhà đấu giá Sotheby's đã mô tả đây là một trong những tác phẩm tuyệt đỉnh của Turner. Bức tranh chưa bao giờ được chỉnh sửa và chỉ được bán trao tay một lần trước đó, sau khi nó được Archibald Primrose, bá tước vùng Rosebery, mua vào năm 1878. Ông Primrose sau này trở thành Thủ tướng Anh.

Bắt đầu từ năm rồi, hơn 150 bức tranh của Turner được viện bảo tàng Anh Quốc Tate thu thập (sở hữu và mượn) từ các nơi về và đem triển lãm.

Đầu xuân năm nay, khi cây lá tưng bừng mở hội khai hoa, viện bảo tàng The Getty của Thành Phố Thiên Thần, Hoa Kỳ (Los Angeles, USA) được hân hoan chào đón những tuyệt tác này. Tôi theo chân đoàn người rất đông đến thăm những đứa con bị hất hủi của Turner. Mặc dù hôm ấy là một ngày mưa lạnh và âm u, số người không quản mưa xuân và gió lạnh của đồi cao vùng Santa Monica đến xem, phải nói là rất nhiều.

The Getty đã bỏ nhiều công sức và chuẩn bị rất chu đáo cho cuộc triển lãm Late Turner- Painting Set Free. Hơn sáu mươi bức tranh sơn dầu, màu nước được trình làng. The Getty đã mở ra những tour hướng dẫn, work shop có thầy dậy vẽ, các buổi nói chuyện và phân tích tranh của Turner. Các buổi nói chuyện do các chuyên gia dẫn giải qua các nội dung. Khảo sát chất thơ trong tranh Turner, sự liên hệ giữa thơ và tranh trong thơ ông, thể loại nghệ thuật ông ngưỡng mộ, cũng như kiến thức và sự uyên bác của ông. Ảnh hưởng sâu rộng của Turner thế nào đến các hoạ sĩ vẽ phong cảnh trong trường phái lãng mạn ở Anh và Pháp thời ấy. Chúng ta còn được nghe cuộc bàn luận và phân tích rất thú vị về kỹ thuật vẽ và dựng tranh phong cảnh Rome và Venice của hai hoạ sĩ Turner và Canaletto.

The Getty cũng tận dụng các phương tiện kỹ thuật điện toán mới, như sử dụng Ipod, Iphone để giải thích cho khách thưởng ngoạn hiểu rõ cặn kẽ về các hoạ phẩm này. Còn có một buổi chiều thơ nhạc doThe Write Now Poetry Society tổ chức, có nhạc, có thơ, có hoạ tương tác với nhau. Buổi diễn sẽ có những bài thơ hiện đại nổi danh được làm ra do cảm hứng từ những tuyệt phẩm của Turner. Người đã từng chuyển hoá kinh nghiệm đối mặt với bóng tối cuộc đời, thân phận mình, thành nghệ thuật thị giác và làm choáng tim, mắt người xem. Một bậc thầy về ánh sáng và màu sắc.

Các buổi nói chuyện, triển lãm cũng như trình diễn sẽ kéo dài từ Feb 24, 2015 tới May 24, 2015 tại viện bảo tàng The Getty tại Los Angeles, CA, USA. Là người từng gắn bó với những sinh hoạt của The Getty, chưa bao giờ tôi thấy họ tổ chức một buổi triễn lãm với nhiều tiết mục đặc sắc như vậy. Thú vị làm sao cái thú được ngắm nhìn, dù không được sở hữu. Phải nói là, không hạnh phúc nào bằng được tận mắt được xem từng đường nét, màu sắc, cũng như bố cục của các bức danh hoạ, phải không các bạn yêu nghệ thuật tạo hình?

Trong những năm cuối đời, gót chân Turner chu du khắp Âu Châu, lại chính là lúc óc sáng tạo của ông hoạt động mãnh liệt. Các bức phác hoạ, màu nước, sơn dầu và biết bao tranh dang dở chưa xong của ông để lại, thật là một kho tàng nghệ thuật giá trị.

Những bức tranh gồm nhiều bức đã được ca ngợi như: Ancient Rome; Agrippina Landing With The Ashes Of Germanicus (1839), Rough Sea with Wreckage (1845), Snow Storm- Steam-Boat off a Harbour's Mouth(1842), Whalers, exhibited (1845), Approach to Venice(1844), Turner's Bedroom in the Palazzo Giustinian (Venice(1840) và Heidelberg: Sunset (1840, đã được trưng bày. Ngoài ra còn các tác phẩm lừng lẫy mà The Getty đã mua được trong các cuộc đấu giá trước đây nữa. Ngày 7, tháng 7 năm 2010, The Getty đã hãnh diện loan báo mình đã thắng cuộc đấu giá và sở hữu bức tuyệt phẩm Campo-Vaccino(1838-39). Dĩ nhiên với một giá kinh khủng nào đó, mà như thường lệ, The Getty không bao giờ tiết lộ cái giá mình đã đấu được. Bức này chỉ có hai chủ nhân, trong vòng 171 năm, và trong một tình trạng tuyệt hảo, chưa bao giờ bị sửa chữa, còn nằm trong khung tranh nguyên thủy.

Ngoài ra The Getty còn sở hữu một trong những bức tranh thuộc về lịch sử quan trọng nhất là Van Tromp, Going about to Please his Masters, Ships a Sea, Getting a Good Wetting,(1844). Và hai bức màu nước Conway Castle, North Wales, (1800), Long Ships Lighthouse, Land's End, (1835). Các bức của Turner khác thuộc quyền sở hữu của những bảo tàng viện quanh vùng Los Angeles cũng có mặt như: Neapolitan Fisher Girls, Surprised, Bathing by Moonlight. Lake Geneva from Montreux,(1810) .

Qua những tác phẩm này, cuộc triển lãm mở rộng nhãn quan của khách thưởng ngoạn, giải thích cũng như phân tích được những cái mới trong phong cách vẽ của ông vào thời kỳ đó. Những kỹ thuật vẽ rất cấp tiến, sáng tạo vượt thoát khỏi khuôn khổ của ngành mỹ thuật xưa cũ đã là một thách thức quan điểm cho rằng ông đã già, vô dụng, và lỗi thời

Chúng ta thử nhìn vào một vài bức tuyệt kỷ của ông.

Nước, hồ, biển cả, gió, và cá voi đã gây cho Turner những cảm xúc mạnh mẽ trong tâm hồn ông. Ông chọn đề tài liên quan đến biển cả từ những bức triển lãm đầu tiên và không bao giờ chúng thôi là nguồn cảm hứng trên nét cọ của ông.

Bức sơn dầu, Snow Storm—Steam-Boat off a Harbour's Mouth (1842) là một thí dụ điển hình của điều này.

Trong bức tranh, ta thấy được con tàu đang trong tâm điểm của cơn bão lốc. Cuồng phong và cơn giận của đại dương như đang cố nhấn chìm con tàu mong manh xuống đáy hoả ngục xanh. Từ một góc nhìn, bức tranh có khuynh hướng đánh lạc hướng người xem. Thông thường, khi bạn nhìn vào biển cả, bạn nghĩ, bạn sẽ được thấy đường chân trời, bầu trời. Tuy nhiên ở đây, bạn chỉ thấy trước mắt là một cơn lốc đen khổng lồ trong cảnh tranh tối, tranh sáng. Nhiều nhà phê bình cho rằng bức tranh khó hiểu, nhưng Turner bảo rằng chính ông đã trải nghiệm giờ phút bão tố kinh hoàng đó, nên mục đích của ông vẽ cảnh này không phải để hiểu mà ông muốn cho mọi người thấy cảnh con thuyền trong cơn bão tố như thế nào. “Trong cơn bão quét, tôi bị các thủy thủ xô đập tôi vào cột buồm và tôi quan sát được cảnh này”. Chúng ta không biết câu chuyện này có thật hay không nhưng chắc chắn rằng khi nhìn vào bức tranh bạn có cảm tưởng chính bạn đang ở tâm điểm của cơn bão.

Một trong những điều thú vị trong bức tranh này là kỹ thuật khi ông dùng dao để tạo những bệt trắng giữa tranh. Chúng ta cũng đoán được với một bức tranh thế này, ông đã dùng rất nhiều giẻ để kéo sơn dầu vòng quanh con thuyền, để tạo những chỗ xơ ra, gờ, nhám . Ông cũng dùng nhiều loại cọ khác nhau hầu tạo cơn bão.

Bức sơn dầu, Modern Rome – Campo Vaccino(1839),

Nào chúng ta hãy bước gần đến bức tranh phong cảnh nổi tiếng này của Turner và quan sát nó từ một góc nhìn. Bạn có thể thấy được đỉnh cao của các gam màu, thí dụ như vòng quanh mặt trăng và bầu trời. Nó tiết lộ được cách pha màu của người hoạ sĩ. Theo lịch sử thì năm 1893, máy ảnh mới được phát minh. Chúng ta thử tưởng tượng vào năm 1839, với kỹ thuật chụp hình sơ khai làm sao ta có được một bức ảnh tuyệt luân giống như bức tranh này của Turner được triển lãm vào năm 1839?

Một du khách ở Rome có thể trèo lên ngọn đồi nổi tiếng này, nhìn ra chung quanh và nhận thấy bầy dê đang ăn cỏ, dân chúng sinh hoạt và thành phố ở bên dưới. Điều khác biệt là với một khoảng cách xa như vậy, nhiếp ảnh không thể ghi lại được những chi tiết nhỏ như thế, trong khi tranh của Turner đã ghi lại được điều mà một du khách có thể thấy. Đứng lùi lại, bạn sẽ nhận ra sương mù đang phả xuống thành phố, những cây cột của Đài Kỷ Niệm, mặt tiền của cao ốc, cùng tranh sáng trong ánh hoàng hôn. Mặt trăng giữa trời sáng mờ ảo lung linh. Lối pha màu vàng sáng, tím lạt của hoàng hôn miêu tả được ánh sáng vầng dương và vầng trăng hoà quyện, chia hai bầu khí quyển thời gian vào lúc trăng mọc sớm, mà đêm chưa tới.

Hình ảnh của Rome trong tranh, trông dường như được tác giả nắm bắt và vẽ ngay khi mục kích nhưng thật ra Turner đã không đi Rome trong năm 1839. Ông đã không trở về chốn ấy trong cả một thập niên. Bức tranh cho chúng ta một hình ảnh như mơ hồ, nhạt nhoà với một độ chính xác thấp bởi vì có lẽ nó được vẽ do trí nhớ thì hơn. Ông cũng có một bức vẽ về Rome xưa, đi cặp với Rome hiện đại đó là bức “Ancient Rome”, nên chúng ta có thể suy ra ông vẽ nền tảng bức “Mordern Rome” dựa trên ký ức của Rome xưa với những đền đài dinh thự dựng nên từ những hoang tàn đổ nát cũ.

Trên bước chân người lữ hành, phong cảnh thiên nhiên, trong những khoảnh khắc phù du, đã đập vào mắt Turner và ông đã dùng màu nước để ghi lại những bức tranh trên giấy. Những công trình này để lộ những lớp sơn màu phức tạp diễn tả năng lực tràn đầy sức sống mãnh liệt của ông đối với thiên nhiên và cuộc sống. Có ngắm tranh màu nước của ông mới cảm nhận được kỹ thuật vẽ màu nước của ông quả là tuyệt đỉnh.

Một trong những bức ấy là The Blue Rigi, Sunrise, 1842

Amy Concannon, một nhà giám định nghệ thuật của bảo tàng viện Tate đã thốt lên “Thật là mầu nhiệm khi bạn đến gần để xem những kỹ thuật khác nhau mà ông dùng để vẽ, ông đã tận dụng khả năng có được để hoàn thành bức hoạ này.” Ông đã bắt đầu bằng một mảnh giấy trắng. Ông dùng những lớp màu chồng lên nhau để tạo màu đậm như chúng ta biết về kỹ thuật vẽ màu nước. Vì thế chúng ta thấy những mảng nền đậm ở phía trước, trên cùng của bầu trời và ở các góc. Nếu bạn lại gần bức tranh, bạn sẽ thấy nền tranh không những láng mà còn có những dấu thập li ti do ông cẩn thận tạo nên cho cái nhìn 3 chiều. Điều kỳ diệu nhất là khi nhìn gần ta thấy được ngôi sao mai Venus ở trên cao của bầu trời. Để làm được điều này, ông đã cậy lớp sơn để lộ ra màu trắng li ti của vì sao mai mới mọc đó. Vì vậy, Ông đã nổi danh về chuyện để móng tay dài.

Sự sáng tạo, cấp tiến và bức phá trong lối vẽ của Turner trong giai đoạn cuối, đã như những bước tiến đi trước thời đại. Theo tôi, tranh phong cảnh của ông có một phong thái nửa thực, nửa hư, như được vẽ trong cơn mộng ảo. Nó khác với những tranh phong cảnh của các họa sĩ cùng thời. Có lẽ với một tài năng hiếm có ông đã thể hiện được những trạng thái tâm lý phức tạp hoặc hỗn loạn của con người vào tranh khiến tranh ông mang một sắc thái riêng biệt. Đến bây giờ, và những thập niên gần đây người ta mới nhận ra giá trị vô vàn của nó. Mối oan của ông đã được giải, tranh của ông được ngưỡng mộ, trở nên quý hiếm, và ít được đem ra bán đấu giá trên thị trường.

Trịnh Thanh Thủy

Tài liệu tham khảo

J. M. W. Turner: Painting Set Free

http://www.getty.edu/museum/exhibitions/