Việt Nam bỏ thuế khoán và tuyên chiến với hàng giả

Chỉ trong một thời gian ngắn, hàng loạt tiểu thương khắp Việt Nam đồng loạt đóng quầy dường như để né tránh các đợt kiểm tra từ chính quyền đang quyết tâm siết nguồn gốc hàng hóa lẫn hóa đơn, chứng từ.

Không khó để tìm thấy tin tức và hình ảnh các ki-ốt, gian hàng cửa đóng then cài trên các trang báo lớn Việt Nam.

Tại Hà Nội, khu chợ Đồng Xuân, vốn nổi tiếng là thiên đường bán sỉ lớn nhất miền Bắc, không ít ki-ốt rơi vào cảnh cửa đóng im lìm.

Tình trạng ảm đạm tương tự cũng diễn ra tại TP HCM. Các chợ đầu mối lớn như chợ Tân Bình, chợ An Đông, chợ Bà Chiểu cũng ghi nhận lượng tiểu thương tạm ngưng hoạt động hoặc giảm quy mô kinh doanh đáng kể.

Tại chợ Bình Tây (Quận 6, TP HCM), 474 trên tổng số 2.358 sạp đã tạm ngưng kinh doanh vào đầu tháng 6/2025. Con số này chiếm 20,1% tổng số sạp tại chợ, theo ban quản lý chợ chia sẻ với Báo Quân đội nhân dân.

Những động thái này được cho phản ứng của thị trường đối với chính sách mới của chính phủ.

Bắt đầu từ 1/6/2025, theo Nghị định 70/2025, các hộ kinh doanh trong các lĩnh vực như bán lẻ, ăn uống, lưu trú, vận tải hành khách, vui chơi giải trí... có doanh thu hàng năm từ một tỷ đồng trở lên bắt buộc phải sử dụng hóa đơn điện tử khởi tạo từ máy tính tiền và kết nối dữ liệu với cơ quan thuế.

Nghị quyết 68 của Đảng về phát triển kinh tế tư nhân ban hành vào đầu tháng 5 đã được thể chế hóa bằng Nghị quyết 198 của Quốc hội hôm 17/5 có một nội dung quan trọng đối với các tiểu thương: xóa bỏ thuế khoán, chậm nhất là từ năm 2026.

Chính sách chuyển từ thuế khoán sang thuế doanh thu dường như đang tạo ra nỗi lo lắng về chuyện các hộ kinh doanh sẽ bị truy thu thuế, có thể khiến họ đối diện với các rủi ro pháp lý.

Diễn biến này xảy ra trong bối cảnh các cơ quan quản lý thị trường đang thúc đẩy chiến dịch chống hàng giả, hàng nhái, dẫn đến việc khởi tố các vụ án, và một số người nổi tiếng bị bắt giam, càng khiến cho giới tiểu thương thêm bất an.

"Chính phủ đã triển khai có phần vội vàng khi chưa có đánh giá đầy đủ tác động và phản ứng của thị trường. Lẽ ra nên thực hiện thí điểm, với các thông điệp truyền thông rõ ràng, chẳng hạn tách bạch hai vấn đề: kiểm soát hàng giả, hàng lậu và cải cách thuế," Tiến sĩ Vũ Hoàng Linh từ Đại học Kinh tế - Đại học Quốc gia Hà Nội nhận định với BBC News Tiếng Việt vào hôm 24/6.

Theo ông Linh, lộ trình triển khai cũng bị đánh giá là quá nhanh và thiếu sự chuẩn bị kỹ lưỡng ở cấp cơ sở.

Theo đó, các hộ kinh doanh thường xuyên tiếp xúc với cán bộ thuế theo cơ chế truyền thống, nay đột ngột phải học cách sử dụng phần mềm xuất hóa đơn, thiết bị điện tử, ký số, kê khai dữ liệu trên nền tảng điện tử – một quy trình mà "ngay cả doanh nghiệp nhỏ cũng gặp nhiều vướng mắc."

Nhưng ông Tô Lâm, người đứng đầu Đảng Cộng sản Việt Nam không cho việc các tiểu thương đóng cửa là do chính sách thuế.

"Vì chúng ta làm quyết liệt, nên người ta sợ hàng giả [bị phát hiện], người ta đóng lại chứ không phải vì vấn đề thuế. Vừa qua truyền thông cứ nhập nhèm chỗ này, cứ đổ cho là chính sách về thuế," VTC News dẫn lời phát biểu của Tổng Bí thư Tô Lâm.

"Bản chất của người ta là hàng giả, mà chúng ta sẽ phải tuyên chiến với cái này," ông Tô Lâm nhấn mạnh.

Dù vậy, các cơ quan thuế vẫn "tăng cường rà soát, tuyên truyền, vận động nộp thuế theo phương thức điện tử" và xây dựng các kế hoạch kiểm tra các hộ kinh doanh khoán có doanh thu trên 1 tỷ đồng mà không áp dụng hóa đơn điện tử từ máy tính tiền để xử lý theo quy định kể từ ngày 1/6/2025," Báo Điện tử Chính phủ thông tin vào hôm 29/5.

Chuyện gì đang xảy ra?

Chính sách quản lý thuế mới diễn ra trong bối cảnh Việt Nam đang ra quân trấn áp hàng giả, hàng nhái, truy xuất nguồn gốc.

Cao điểm thanh tra diễn ra sau khi vụ gần 600 loại sữa giả, quy mô khoảng 500 tỷ đồng phủ sóng thị trường Việt Nam bị phanh phui.

Vụ bắt giữ Hoa hậu Thùy Tiên, sau vụ khởi tố Quang Linh Vlog và Hằng Du Mục trong vụ án kẹo rau củ Kera, cùng làn sóng phản ứng của xã hội đối với việc các nghệ sĩ, người nổi tiếng quảng cáo bán hàng giả, kém chất lượng, gióng lên một hồi chuông.

Cơ quan quản lý Việt Nam cũng được cho là đang tăng cường chống hàng giả và vi phạm bản quyền kỹ thuật số sau khi bị Mỹ cáo buộc là một trung tâm lớn về các hoạt động bất hợp pháp về các vấn đề này và đe dọa áp thuế nặng nề.

Ông Tô Lâm nhấn mạnh cuộc xử lý này phải đặc biệt tập trung vào các mặt hàng thực phẩm giả, thuốc giả vì "ảnh hưởng rất lớn đến sức khỏe con người".

"Chiến dịch truy quét buôn lậu, hàng giả lần này – nếu được thực hiện nghiêm túc và đồng bộ - sẽ không chỉ dẹp bỏ được một loạt đường dây vi phạm, mà quan trọng hơn, sẽ tái lập lại niềm tin vào thị trường và pháp luật," Báo Điện tử Chính phủ nhấn mạnh vào hôm 16/5.

Trang báo này khẳng định mục tiêu là "tạo lập một môi trường kinh doanh liêm chính, một thị trường minh bạch và một quốc gia phát triển bền vững từ gốc rễ văn hóa đến thượng tầng thể chế".

Điều này cũng phù hợp với thông điệp cải cách kinh tế trong đó coi kinh tế tư nhân trở thành động lực quan trọng để đưa Việt Nam bước vào "kỷ nguyên vươn mình" do ông Tô Lâm khởi xướng.

Việt Nam đặt mục tiêu đến năm 2030 có khoảng 2 triệu doanh nghiệp, gấp đôi so với hiện nay, và đến 2045 sẽ có 5 triệu doanh nghiệp.

Hiện tại, trong số 5 triệu hộ kinh doanh, khoảng 37.000 hộ có doanh thu trên 1 tỷ đồng sẽ phải khai thuế theo doanh thu và bắt buộc sử dụng hóa đơn điện tử, theo Nghị định 70/2025.

Đến đầu năm 2026, thuế khoán sẽ bị xóa bỏ hoàn toàn, và các hộ kinh doanh sẽ chuyển sang thuế doanh thu và sử dụng hóa đơn điện tử.

Các sản phẩm hàng giả, hàng nhái trong một khu mua sắm ở TP HCM

Vì sao các tiểu thương lo?

Đối với nhiều tiểu thương Việt Nam, đặc biệt là những người kinh doanh nhỏ lẻ tại các chợ truyền thống, diễn biến hiện nay là một thách thức vô cùng lớn.

Thói quen nhập hàng từ các nguồn không chính thức, các xưởng gia công nhỏ lẻ không có hóa đơn hoặc chỉ có hóa đơn bán lẻ dường như đã ăn sâu vào nếp kinh doanh của họ trong nhiều năm qua.

Nay, việc phải cung cấp đầy đủ hóa đơn đầu vào hợp lệ khiến họ rơi vào thế khó.

"Không ai muốn trở thành người đầu tiên bị phạt hay làm sai, và sự thiếu rõ ràng trong cách hướng dẫn càng làm gia tăng tâm lý lo sợ," Tiến sĩ Linh nhận định.

Tâm lý lo ngại bị kiểm tra, xử phạt cũng là một yếu tố quan trọng. Các đợt ra quân kiểm tra gắt gao của lực lượng quản lý thị trường nhằm trấn áp hàng giả, hàng nhái và hàng không rõ nguồn gốc đã khiến nhiều tiểu thương thấp thỏm lo âu.

"Dù không bán hàng giả, nhưng việc kiểm tra giấy tờ phải đầy đủ, nguồn gốc xuất xứ hàng hóa phải minh bạch khiến chúng tôi mệt mỏi. Tạm nghỉ vài hôm cho yên ổn rồi tính tiếp," VOV dẫn lời một tiểu thương ở chợ Rồng, Nam Định vào ngày 5/6.

Theo người này, vì cửa hàng chỉ nhập hàng từ các kho trung gian và đầu mối lớn ở TP HCM chứ không làm việc trực tiếp với nhà sản xuất, nên họ thiếu hóa đơn đỏ để chứng minh nguồn gốc hàng hóa.

Một số tiểu thương nói rằng họ không có ý định trốn thuế, chỉ là không thể thích ứng kịp với những đợt kiểm tra này.

Không ít người lo rằng nếu không có chính sách hỗ trợ chuyển đổi phù hợp, một làn sóng đóng cửa sạp hàng có thể sẽ xảy ra, ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế của hàng ngàn hộ kinh doanh.

Lợi, hại từ chiến dịch truy xuất nguồn gốc và quy định thuế mới

Nỗ lực chuyển đổi khu vực phi chính thức sang chính thức về dài hạn mang đến nhiều lợi ích.

Ngân sách nhà nước có thể được tăng thông qua việc hạn chế trốn thuế và buôn lậu, cũng như tình trạng bất bình đẳng trong kê khai thuế có thể được chấm dứt.

Diễn biến này cũng xảy ra khi mục tiêu tăng trưởng GDP 8% trong năm nay và hai chữ số nhiều năm sau đó của Việt Nam đang bị đe dọa nghiêm trọng do rủi ro xuất khẩu giảm vì thuế quan.

Tiến sĩ Vũ Hoàng Linh cũng đồng tình các động thái này có thể giúp chính phủ đạt chỉ tiêu tăng trưởng GDP 8% trong năm 2025.

Tuy nhiên, những tác động tiêu cực trước mắt đối với các tiểu thương cũng vô cùng đáng lo ngại.

"Khả năng là các tiểu thương sẽ thu hẹp hoạt động. Thực tế là điều này dường như đang diễn ra. Rất có thể là các chuỗi bán lẻ sẽ dần thay thế cho hoạt động của các tiểu thương ở các chợ truyền thống," ông Linh bình luận.

Điều này sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế của hàng triệu người lao động và gia đình phụ thuộc vào khu vực kinh tế truyền thống này, ông Linh nhận định thêm.

"Nhiều hộ kinh doanh nhỏ là nơi tạo việc làm cho lao động phổ thông: người giao hàng, phụ bếp, người làm thời vụ. Khi các hộ này buộc phải cắt giảm chi phí hoặc đóng cửa, những người lao động vốn đã không có hợp đồng, bảo hiểm nay lại càng dễ mất việc. Điều này không chỉ là vấn đề kinh tế, mà còn là vấn đề xã hội – đặc biệt trong bối cảnh tăng trưởng việc làm chưa đủ bền vững."

Hơn 5 triệu hộ kinh doanh của Việt Nam hiện nay tạo ra khoảng 8-9 triệu việc làm, tương đương khối doanh nghiệp tư nhân, theo Cục Thống kê.

Bộ Tài chính cũng đã thừa nhận nguy cơ trên.

"Việc bỏ thuế khoán có thể dẫn đến nguy cơ một số hộ kinh doanh nhỏ phải ngừng hoạt động do không đáp ứng được các yêu cầu mới," báo Dân Trí dẫn nhận định của Bộ Tài chính hôm 16/6.

Việc chuyển đổi sang các quy định mới có thể tạo ra một khoảng trống pháp lý, gây khó khăn cho các hộ kinh doanh siêu nhỏ trong quá trình làm quen với quy định mới. Điều này đặc biệt đúng với các mô hình như tiệm tạp hóa nhỏ, quán cà phê vỉa hè hay những người bán hàng trực tuyến, Bộ Tài chính nêu.

Trước Quốc hội, hôm 19/6, Phó Thủ tướng Hồ Đức Phớc, dù thừa nhận "tính đúng đắn" của Nghị quyết 68, nhưng ông cho rằng các hộ kinh doanh nhỏ có doanh thu dưới 1 tỷ đồng mỗi năm "nên được tiếp tục áp dụng thuế khoán".

Phó Thủ tướng Phớc nói việc áp dụng chính sách thuế khoán cho các hộ có doanh thu nhỏ sẽ mang lại lợi ích cho cả cơ quan thuế và hộ kinh doanh, đồng thời không gây thất thu ngân sách nhà nước, và các hộ này thường không có hóa đơn đầu vào nên không được hoàn thuế giá trị gia tăng (VAT).

Tiến sĩ Vũ Hoàng Linh cho rằng phát biểu của ông Phớc là một bước "quay xe", "đảo chiều", qua đó cho thấy quá trình đánh giá tác động chính sách trước khi ban hành là chưa đầy đủ.

"Đặc biệt, với các nhóm kinh doanh nhỏ tại chợ dân sinh, việc thiếu hóa đơn đầu vào càng làm tăng nguy cơ bị ấn định thuế không công bằng. Họ mua hàng hóa từ các nguồn cung cấp không phát hành hóa đơn giá trị gia tăng, dẫn đến việc không có chứng từ chi phí đầu vào để khấu trừ thuế," Tiến sĩ Linh nhận định.

Chuyên gia kinh tế từ Hà Nội cho rằng nếu không có chính sách hỗ trợ, với những gì diễn ra hiện nay, nhiều hộ kinh doanh nhỏ có thể bị "bắt ra ngoài lề" nền kinh tế chính thức.

Họ có thể phải đóng cửa, rút về nông thôn hoặc chuyển hẳn sang khu vực kinh tế ngầm, khiến mục tiêu mở rộng diện bao phủ thuế bị phản tác dụng.

"Và thế là đi ngược lại với chủ trương động viên các thành phần kinh tế làm giàu, đóng góp cho tăng trưởng kinh tế."

Một vấn đề khác là gánh nặng chi phí tuân thủ, điều mà ông Vũ Hoàng linh đề cập đến như một rủi ro đi kèm trong cuộc cải cách thuế.

Để trang bị máy tính tiền, phần mềm hóa đơn điện tử và chữ ký số, chi phí ban đầu có thể lên tới 10-15 triệu đồng. Khoản đầu tư này quá cao đối với nhiều hộ có doanh thu chỉ vài triệu mỗi ngày và lợi nhuận thấp, chưa kể chi phí duy trì hệ thống và phát hành hóa đơn định kỳ.

Nhiều tiểu thương lớn tuổi, đặc biệt ở vùng sâu vùng xa, chưa quen sử dụng máy tính, điện thoại thông minh hay các phần mềm kế toán. Việc bắt buộc họ vận hành mọi thứ bằng công nghệ dễ khiến họ lúng túng, hoang mang, thậm chí phải bỏ kinh doanh.

Bộ Tài chính cũng đồng tình với luận điểm này, theo đó, những người chủ là phụ nữ, người dân tộc thiểu số, hoặc người lớn tuổi có thể gặp nhiều thách thức hơn do trình độ công nghệ còn hạn chế.

Bài học chính sách

Từ góc độ kinh tế học, chuyên gia Vũ Hoàng Linh cho rằng cải cách chỉ thành công khi khả thi về thực tiễn và được chấp nhận về tâm lý – xã hội.

"Nếu chính sách đúng về lý thuyết nhưng gây hoang mang, nó sẽ dễ bị phản ứng tiêu cực", ông nói.

Kinh nghiệm từ các nước khác như Ấn Độ hay Trung cộng cho thấy cải cách thuế cần đi kèm với thử nghiệm, đào tạo, phân loại đối tượng và hỗ trợ kỹ thuật để tạo được sự tin tưởng, vị tiến sĩ kinh tế dẫn chứng, đồng thời khẳng định không thể bắt buộc mọi hộ kinh doanh thích ứng ngay lập tức chỉ bằng một văn bản hành chính.

Dù đồng ý việc bỏ thuế khoán là cần thiết để minh bạch hóa hệ thống thuế, giảm thiểu gian lận, tiêu cực và phù hợp với xu hướng phát triển của các quốc gia có thu nhập trung bình cao, nhưng Tiến sĩ Linh đánh giá cách thức triển khai chính sách này lại đang bộc lộ nhiều vấn đề.

Theo ông Linh, để cải cách thuế thành công cần thí điểm thực tế trước khi nhân rộng, phân loại đối tượng và thiết kế linh hoạt, kèm gói hỗ trợ chuyển đổi thực chất.

Điều quan trọng nữa là truyền thông chính sách phải đi trước, đi cùng và đi sau việc thực thi, cùng với đó là phát triển văn hóa "chính sách biết lắng nghe" và năng lực phản hồi từ cơ quan nhà nước.