Trung cộng có can thiệp để định hình bàn cờ Đông Nam Á?

Khi Mỹ đang xây dựng một bức tường thuế quan bao quanh chính mình thì hàng từ Trung cộng bán sang 10 nước thành viên ASEAN nửa đầu năm nay đã tăng 12,2% so với cùng kỳ năm ngoái.

Khu vực Đông Nam Á - thị trường xuất khẩu lớn nhất của Bắc Kinh - cũng trở thành một trọng điểm trong cuộc chiến thuế quan giữa hai siêu cường kinh tế là Mỹ và Trung cộng.

Hôm 7/7, Tổng thống Donald Trump đã công bố mức thuế đối ứng cao với 14 quốc gia, phần lớn trong số đó là các điểm đến xuất khẩu quan trọng của Trung cộng.

Trong Đông Nam Á, nhà lãnh đạo Mỹ cho biết sẽ áp thuế 40% đối với hàng hóa từ Myanmar và Lào, 36% đối với Thái Lan và Campuchia, và 32% với Indonesia.

Riêng với Việt Nam, quốc gia duy nhất trong khu vực là đạt được thỏa thuận với Mỹ trước đó, sẽ phải chịu thuế suất thấp hơn là 20%, đổi lại mở toang thị trường cho hàng Mỹ tràn đến với mức thuế 0%.

Nhưng thỏa thuận cũng có thêm chi tiết đáng chú ý: hàng trung chuyển (transshipment) từ Việt Nam đến Mỹ sẽ phải chịu mức thuế gấp đôi: 40%.

"Các nền kinh tế châu Á phụ thuộc vào cả Trung cộng và Mỹ... họ nằm ngay trung tâm chuỗi cung ứng toàn cầu," giáo sư kinh tế và chính trị Pushan Dutt, thuộc trường kinh doanh INSEAD ở Pháp.

"Nếu có sự dịch chuyển trong chuỗi cung ứng toàn cầu, nếu có sự thay đổi trong các mô hình thương mại, điều đó sẽ khiến mọi thứ trở nên khó khăn hơn rất nhiều đối với họ."

Động thái của ông Trump đã đặt châu Á nói chung và Đông Nam Á nói riêng vào tầm ngắm thương mại của Washington, đồng thời giáng một đòn trực diện vào các chiến lược trung chuyển của các nhà xuất khẩu Trung cộng trong khu vực.

Liệu Trung cộng có thể thực hiện các bước đi có thể thay đổi hoặc làm phức tạp quá trình tái sắp xếp chuỗi cung ứng đang diễn ra ở châu Á - đặc biệt là theo cách ảnh hưởng đến Việt Nam hoặc các nước khác trong khu vực Đông Nam Á?

Vị thế của Việt Nam trên bàn cờ Đông Nam Á

Một số chuyên gia kinh tế nhận định rằng nếu mức thuế đối ứng mà ông Trump đã công bố được giữ nguyên thì đó sẽ là một lợi thế đáng kể cho Việt Nam trong việc thu hút đầu tư và mở rộng các quan hệ thương mại mới.

Sau cuộc điện đàm Trump-Tô Lâm, hàng Việt Nam từ 1/8 chỉ bị Mỹ áp thuế 20% trong khi Trung cộng hiện đang phải đối mặt với mức thuế quan trung bình là 50% trở lên.

Vì vậy, ông Roland Rajah, Giám đốc Chương trình Kinh tế Quốc tế tại Viện Lowy, Úc, cho rằng sẽ có một động lực mạnh mẽ thúc đẩy các chuỗi cung ứng dịch chuyển khỏi Trung cộng để hướng tới Việt Nam, điều vốn đã xảy ra trước đó.

Tuy nhiên, ông cũng cho rằng vẫn còn quá sớm và không chắc liệu những mức thuế này có thay đổi không.

"Nếu Việt Nam, quốc gia có thặng dư thương mại lớn và bị cáo buộc là bên trung chuyển hàng hóa Trung cộng, có thể chốt được thỏa thuận để giảm mức thuế xuống thấp hơn nhiều so với đề xuất [từ 46% xuống 20%], thì các nước khác ở Đông Nam Á cũng có thể đạt được điều tương tự", ông Roland Rajah nói.

Chuyên gia này cho rằng các nước Đông Nam Á thực sự có thể hướng đến mục tiêu đạt được mức thuế quan thậm chí còn thấp hơn Việt Nam.

"Tất cả họ đều có thặng dư thương mại song phương với Mỹ nhỏ hơn so với Việt Nam, và có vẻ như Việt Nam không đưa ra nhiều nhượng bộ với Hoa Kỳ", ông Rajah lý giải.

Sau cuộc điện đàm ngày 2/7 giữa Tổng Bí thư Tô Lâm và Tổng thống Mỹ Donald Trump, Hà Nội dường như thận trọng khi nói về con số, chỉ nói rằng mức thuế được "giảm đáng kể".

Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Việt Nam Phạm Thu Hằng cho biết đoàn đàm phán Việt Nam và Mỹ đang phối hợp trao đổi để "cụ thể hóa" nội dung điện đàm, nhưng cho đến nay vẫn chưa rõ Việt Nam có nhượng bộ gì, ngoài việc - theo lời ông Trump - mở toang cánh cửa thị trường cho hàng Mỹ, với thuế suất 0%, một điều chưa từng có tiền lệ.

Theo một bài đăng trên tờ Political vào ngày 11/7, phía Việt Nam được cho là đã bị sốc khi Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố mức thuế 20% vì trước đó họ tưởng rằng mức thuế mà Mỹ áp đối với hàng Việt Nam là 11%.

Theo giám đốc Roland Rajah, các nước Đông Nam Á có thể áp dụng mức thuế quan bằng 0 và thậm chí có thể "vượt xa hơn" bằng cách hứa giải quyết các rào cản phi thuế quan như yêu cầu về hàm lượng nội địa của hàng hóa sản xuất tại quốc gia đó, quy định mua sắm của chính phủ, hạn chế đầu tư nước ngoài, tiêu chuẩn lao động, bảo vệ môi trường…

Indonesia và Thái Lan đã đề xuất mua nhiều sản phẩm Mỹ hơn và giảm thuế đối với hàng nhập khẩu từ Mỹ.

Trong khi đó, các quốc gia nghèo hơn như Campuchia, vốn có ít sức mạnh đàm phán, đang phải đối mặt với mức thuế khổng lồ 49% nhưng không đủ khả năng mua thêm hàng hóa Mỹ.

Các quốc gia Đông Nam Á chiếm 7,2% tổng sản phẩm quốc nội (GDP) toàn cầu năm 2024 và phụ thuộc lớn vào xuất khẩu.

Vì vậy, giáo sư Carl Thayer từ Đại học New South Wales, Úc nói rằng cần theo dõi xem Malaysia, Indonesia, Thái Lan... các nước cạnh tranh trực tiếp với Việt Nam, sẽ phản ứng thế nào.

Trong một diễn biến khác, Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio, người được đánh giá là "khắc tinh của Trung cộng", hôm 9/7 đã đến Malaysia để tham dự cuộc họp với Hiệp hội Các quốc gia ASEAN, đánh dấu chuyến công du châu Á đầu tiên kể từ khi nhậm chức.

Bên cạnh các chủ đề quen thuộc như ảnh hưởng ngày càng tăng của Trung cộng, vấn đề thương mại dự kiến sẽ nổi lên như nội dung chi phối chương trình nghị sự của chuyến thăm lần này.

Trước mắt, cần chờ xem các cuộc đàm phán khác sẽ diễn ra như thế nào.

Nhưng trong dài hạn, chuyên gia kinh tế Rajah của viện Lowy cho rằng Việt Nam vẫn ở thế tốt hơn tất cả các quốc gia khác trong việc tiếp tục hưởng lợi từ việc các tập đoàn quốc tế dịch chuyển chuỗi cung ứng ra khỏi Trung cộng.

Song ông lưu ý ngay cả điều này vẫn chưa chắc chắn, vì tính bền vững của thỏa thuận giữa ông Trump và ông Tô Lâm vẫn chưa chắc chắn, đồng thời Nhà Trắng vẫn đang tiến hành các cuộc rà soát có thể đưa ra các mức thuế quan khác.

Trung cộng có thể làm gì?

Một trong những lý do được cho là khiến ông Trump kiên quyết áp những mức thuế "đối ứng" là để kìm hãm sức ảnh hưởng của Trung cộng ở khu vực.

Khi ông Trump tuyên bố chốt được thỏa thuận với Việt Nam, trong đó Mỹ sẽ áp thuế 40% đối với hàng hóa "trung chuyển", Bộ Ngoại giao Trung cộng đã tuyên bố các thỏa thuận thuế quan giữa các quốc gia không nên gây ảnh hưởng tới bên thứ ba và khẳng định Bắc Kinh sẽ phản đối bất kỳ thỏa thuận gây tổn hại tới họ.

Chính phủ Việt Nam đã thực hiện các bước đi để ngăn chặn việc các công ty Trung cộng cố gắng tránh thuế bằng cách vận chuyển hàng hóa qua Việt Nam hoặc các nước thứ ba khác.

Mới đây, hãng tin Reuters đưa tin theo một tài liệu của Bộ Công Thương Việt Nam ngày 3/7, Chính phủ sẽ ban hành một nghị định mới "quy định các mức phạt bổ sung đối với hành vi gian lận xuất xứ hàng hóa", đồng thời đưa ra các biện pháp và kiểm tra chặt chẽ hơn để ngăn chặn gian lận thương mại.

Ngày 3/7 cũng là ngày Tổng thống Trump và Tổng Bí thư Tô Lâm đạt được thỏa thuận, đưa Việt Nam trở thành quốc gia duy nhất sau Anh đạt được thỏa thuận sơ bộ về thuế quan cho đến nay.

Cho đến nay, Trung cộng chưa có động thái trả đũa đối với những biện pháp này.

Một phần có lẽ vì vẫn chưa rõ cách mà nước này sẽ diễn giải thỏa thuận giữa Việt Nam và Mỹ - trong đó có mức 40% áp cho hàng hóa trung chuyển - thường được hiểu là hàng Trung cộng, ra sao.

Sự bất định này một phần do thiếu thông tin chi tiết về cách mà cơ chế này hoạt động và phạm vi ảnh hưởng đối với sự tham gia của Trung cộng trong chuỗi cung ứng tại Việt Nam như thế nào.

Bên cạnh đó, một lí do khác, theo các chuyên gia, là Trung cộng đang cố gắng xây dựng hình ảnh một đối tác kinh tế đáng tin cậy và hợp tác hơn so với Mỹ.

Theo ông Rajah, Bắc Kinh muốn thể hiện họ là một bên có trách nhiệm và là người giữ gìn các quy tắc hiện hành, ủng hộ thương mại tự do và duy trì hiện trạng.

"Vì vậy, có lý do để tin rằng Trung cộng sẽ kiểm soát một cách tương đối việc đưa ra phản ứng, tùy thuộc vào cách các thỏa thuận thương mại phát triển và mức độ ảnh hưởng của chúng đối với Trung cộng - những chi tiết vẫn chưa rõ ngay cả trong thỏa thuận Việt Nam-Mỹ", ông Roland Rajah nói.

Do đó, vị chuyên gia này cho rằng có khả năng Trung cộng sẽ đưa ra những lời đe dọa, vì "họ không muốn các quốc gia khác nghĩ rằng có thể dễ dàng ký kết những điều khoản, hoặc không thể đi ngược lại lợi ích của Trung cộng".

Nhưng một khi cảm thấy bị tổn hại, Trung cộng có thể làm gì để thay đổi, hay liệu họ có làm phức tạp quá trình sắp xếp lại chuỗi cung ứng đang diễn ra ở Châu Á hay không?

"Về mặt lý thuyết, Bắc Kinh có thể hạn chế xuất khẩu các sản phẩm trung gian quan trọng sang các nước khác", ông Rajah nêu quan điểm.

Tuy nhiên, điều đó có thể làm gián đoạn đáng kể các ngành xuất khẩu của họ, cũng như gây tổn hại đến các công ty xuất khẩu Trung cộng. Những công ty này sẽ phải chuyển hướng bán hàng sang các nước khác, hoặc Trung cộng buộc phải tự xử lí các mặt hàng đó để xuất khẩu sang Mỹ, nhưng sẽ bị áp thuế cao.

"Vì vậy, họ có những động lực để không đi theo con đường đó một cách mạnh mẽ", nhà phân tích của viện Lowy kết luận.

 

Thương Lê