Quá khứ không vui và không thành thật

Quá khứ Chiến tranh Việt Nam, câu chuyện hàn gắn giữa người Việt thời hậu chiến và nhiều vấn đề khác đã được đặt ra trong bối cảnh chính trị nước Mỹ đang có những diễn biến không tiền khoáng hậu.

Trong hai ngày, 18 và 19 tháng 9/2025, tại Đại học U.C. Berkeley đã diễn ra một cuộc hội thảo mang tên Những thách thức của hòa bình: Quan hệ Việt-Mỹ từ năm 1975 (The Challenges of Peace: US-Vietnam Relations since 1975).

Quá khứ đã được liên tục nhắc lại.

Quá khứ này không phải là quá khứ giữa Hà Nội và Washington, mà là quá khứ giữa Hà Nội và Sài Gòn, cụ thể hơn là Sài Gòn nhỏ, những khu cộng đồng người Việt hải ngoại, đông nhất là tại Hoa Kỳ.

Quá khứ đó xuất hiện ngay trong cuộc thảo luận đầu tiên mang tên Nhìn lại và Nhìn về phía trước: Những bài học từ một mối quan hệ đối tác (Looking Backward and Forward: Lessons from a Partnership). Tên của cuộc thảo luận có ý rõ ràng về quan hệ đồng minh giữa Hoa Kỳ và Việt Nam Cộng hòa (VNCH) trong Chiến tranh Việt Nam. Có hai bài nói về quan hệ đồng minh đó, của ông Hoàng Đức Nhã, cựu Bộ trưởng Bộ Chiêu hồi VNCH, và ông John Negroponte, cựu Đại sứ Mỹ tại VNCH.

Nhưng người ta chú ý nhiều hơn bài của diễn giả Vũ Thanh Thủy, một thông tín viên chiến trường ở VNCH trước năm 1975.

Hà Nội và cộng đồng hải ngoại

Bà Thủy, đến Mỹ bằng con đường vượt biển hiểm nghèo, trong bài nói đầy xúc động của mình, cho rằng quan hệ giữa Hà Nội và cộng đồng người Việt hải ngoại không thể được xây dựng trên một ký ức bị Hà Nội chọn lọc, chỉ viết lịch sử có lợi cho mình.

Vào ngày 30 tháng 4 năm 2025, trong buổi lễ lớn kỷ niệm 50 năm kết thúc chiến tranh tại Thành phố HCM, trong lời dẫn chương trình của buổi lễ, từ "Mỹ Ngụy" đã giảm tần số xuất hiện, nhưng từ "giải phóng" thì vẫn còn dày đặc. Các tài liệu lịch sử chính thống công khai ở trong nước không có đề cập đến những thảm cảnh thuyền nhân và trại cải tạo, hai thảm cảnh có thể nói là gây chấn thương tinh thần rất lớn cho người Việt hải ngoại.

Trước đó vài ngày, ông Tô Lâm có viết một bài về sự kiện 50 năm kết thúc chiến tranh, trong đó ông nói rằng đừng để chiến tranh vẫn là hố ngăn cách giữa người Việt với nhau.

Tại cuộc hội thảo, trả lời các câu hỏi liên quan đến phát biểu của ông Tô Lâm nói riêng, cũng như của Đảng Cộng sản Việt Nam nói chung về "hòa hợp hòa giải", ông Hoàng Đức Nhã cho rằng nếu chỉ nói thì rất là rẻ tiền. Ông Hoàng Đức Nhã cũng nói như vậy trong phần trình bày của mình về tương lai quan hệ Việt-Mỹ, trong đó cộng đồng người Việt hải ngoại vẫn có sự tác động vào chính sách của Mỹ.

Vấn đề quan hệ giữa Hà Nội và cộng đồng người Việt hải ngoại được đề cập rõ trong cuộc thảo luận thứ ba, mang tên Những thách thức đi đến sự hòa giải (Challenges to Reconciliation). Trong cuộc thảo luận này có bài của một diễn giả từ Hà Nội, trích dẫn những tài liệu "nội bộ" của Đảng Cộng sản Việt Nam, liên quan đến chính sách của họ đối với người Việt hải ngoại. Một tài liệu lý thú, trước năm 2000, bằng một ngôn ngữ rất rõ ràng không che đậy, nói rằng người Việt tại các quốc gia phương Tây là những người phản bội tổ quốc, được xem như rất phức tạp và nguy hiểm cho an ninh quốc gia của Việt Nam.

Cái nhìn dữ dội và khắc nghiệt này của Đảng Cộng sản chỉ thay đổi sau khi Việt Nam rơi vào cuộc khủng hoảng sâu sắc về kinh tế trong những năm 1980 và sau khi Đổi Mới.

Trong cuộc thảo luận này, diễn giả Alex-Thái Đình Võ có nêu ra một cách tiếp cận mới trong câu chuyện hòa giải, đó là dùng từ hóa giải chứ không phải là hòa giải, và nó là một quá trình, một chiếc cầu, chứ không phải là một điểm đến cụ thể (endpoint). Ông Alex-Thái cũng đề cập đến những vấn đề đã được bàn đến từ lâu nay, đó là việc tìm kiếm người mất tích trong chiến tranh của cả hai bên Việt Nam. Ông cho biết rằng chính ông là người sẽ đưa cho phía Hà Nội những tài liệu liên quan đến bộ đội miền Bắc tử nạn trong chiến tranh. Ông dẫn lời một người được phỏng vấn rằng khi thắp hương thì hãy thắp hết cho tất cả các nấm mồ.

Một diễn giả chính của buổi hội thảo là bà Elizabeth Phu, từng là cố vấn các vấn đề Đông Nam Á cho các tổng thống G.W. Bush và Barrack Obama. Bà không kìm được xúc động khi kể lại câu chuyện gia đình bà từng bị ở tù vì vượt biển, những thảm cảnh của thuyền nhân và con đường đi đến một vị trí quan trọng trong ngành ngoại giao Hoa Kỳ. Bà cho biết rằng bà luôn có những cảm xúc đứng trước những kẻ thù cũ khi chuẩn bị chương trình tiếp đón các nhà lãnh đạo Hà Nội.

Một điều khá thú vị tôi phát hiện ngay sau buổi hội thảo là báo Sài Gòn Giải Phóng của Đảng Cộng sản Việt Nam từng có bài viết về bà Elizabeth Phù khi bà được giữ chức cố vấn các vấn đề Đông Nam Á trong chính phủ Mỹ (bản tiếng Anh), nhưng lược bỏ mất lịch sử bị đi tù và thuyền nhân của bà.

'Con voi trong phòng'

Một con voi lơ lửng trong phòng mà một số khán giả đã nêu ra trong phần câu hỏi, đó là tình trạng bất an của chính trị Mỹ hiện nay ("Con voi trong phòng" là thành ngữ chỉ vấn đề lớn, ai cũng thấy nhưng lảng tránh, không bàn tới).

Một khán giả nêu lên vấn đề sân golf mà tập đoàn Trump thực hiện ở Việt Nam, gây nên sự phản đối của một số nông dân ở Hưng Yên khi họ bị trưng dụng đất, vị khán giả hỏi rằng liệu rằng chúng ta (nước Mỹ) có tốt hơn họ (Việt Nam). Không có câu trả lời.

Người khán giả ấy cũng đặt câu hỏi với bà Elizabeth Phù, khi bà ca ngợi đất nước đã cưu mang và cho bà con đường đi đến thành công, rằng liệu nước Mỹ có trở lại như xưa? Bà Elizabeth Phù trả lời rằng bà tin tưởng điều đó.

Khi bàn đến những bất đồng giữa người Việt với nhau, bà Liên Hằng Nguyễn, một giáo sư sử học từ Đại học Columbia nhắc mọi người hãy nhìn nước Mỹ hiện tại, để thấy rằng người Mỹ cũng chia rẽ sâu sắc.

Trong cuộc thảo luận về vấn đề hoạt động xã hội ở Việt Nam, với diễn giả là bà Hoàng Thị Minh Hồng từng bị nhà cầm quyền Việt Nam bắt giam vì hoạt động bảo vệ môi trường, và hiện là người tị nạn chính trị tại Mỹ, tôi có hỏi rằng bà có thấy những luật lệ bảo vệ môi trường ở Mỹ hiện đang bị tấn công hay không. Bà nói rằng bà nhận thấy điều đó.

Với tầm quan trọng là một cuộc hội thảo 50 năm kết thúc cuộc chiến, số lượng người tham dự không đông như mong đợi (số chỗ dành cho đăng ký là 170 người), chỉ chưa tới 100 người có mặt trong khán phòng. Nguyên nhân có thể nằm ở tình trạng bất an trong gần một năm qua, trong việc tìm kiếm nguồn kinh phí để tổ chức, sau khi nguồn tài chính quan trọng là Viện Hòa bình bị chính quyền Mỹ hiện tại xóa sổ. Cuối cùng thì hội thảo đã diễn ra, và đó là kết quả của một nỗ lực rất lớn của những người tổ chức.

Joaquin Nguyễn Hòa