Châu Âu có nên từ bỏ công nghệ của Mỹ không?

Hãy tưởng tượng nếu Tổng thống Mỹ Donald Trump có thể tắt một công tắc và cắt đứt internet của châu Âu.

Nghe có vẻ xa vời, thậm chí phi lý. Nhưng kịch bản này đã được giới công nghệ và hoạch định chính sách thảo luận nghiêm túc trong những tháng gần đây, khi căng thẳng với Washington leo thang và nỗi lo ngại về sự phụ thuộc của EU vào công nghệ Mỹ ngày càng rõ rệt.

Căn nguyên của mối lo này nằm ở thực tế chỉ có ba gã khổng lồ công nghệ Mỹ – Google, Microsoft và Amazon – kiểm soát đến 70% hạ tầng điện toán đám mây tại châu Âu, nền tảng mà hàng loạt dịch vụ trực tuyến phụ thuộc.

Một số người đặt câu hỏi rằng nếu quan hệ hai bên rơi vào khủng hoảng nghiêm trọng, liệu một nhà lãnh đạo khó lường ở Washington có biến tình thế thành một vũ khí, chẳng hạn như ra lệnh cho các tập đoàn này ngừng cung cấp dịch vụ tại châu Âu?

Ông Robin Berjon, chuyên gia quản trị số và cố vấn chính sách cho EU, cảnh báo: "Dữ liệu quan trọng có thể không còn truy cập được, các trang web ngừng hoạt động và những dịch vụ công thiết yếu, như hệ thống công nghệ thông tin bệnh viện sẽ rơi vào hỗn loạn."

Ông cho rằng những lo ngại về cái gọi là "công tắc hủy diệt" của Mỹ cần được xem xét nghiêm túc. "Khó có thể hình dung hết mức độ rắc rối mà chúng ta sẽ phải đối mặt."

Microsoft, Google và Amazon đều khẳng định họ đã phát triển các giải pháp điện toán đám mây "có chủ quyền" nhằm bảo vệ dữ liệu khách hàng châu Âu và ngăn chặn những kịch bản cực đoan. BBC cũng đã liên hệ với Bộ Tài chính Hoa Kỳ để xin bình luận.

Lo ngại về sự thiếu vắng "chủ quyền số" từ lâu đã hiện hữu ở châu Âu, nơi các tập đoàn Mỹ không chỉ chiếm lĩnh thị trường điện toán đám mây mà còn thống trị cả phần cứng, internet vệ tinh và giờ đây là trí tuệ nhân tạo.

Ngay cả những hệ điều hành di động chủ đạo – Apple và Android – hay các mạng thanh toán lớn như Mastercard và Visa cũng đều đến từ Mỹ.

Những quan ngại này trở nên đặc biệt cấp bách vào tháng Năm, khi xuất hiện thông tin cho rằng ông Karim Khan, công tố viên trưởng tại Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC) ở Hà Lan, đã bị mất quyền truy cập tài khoản email Microsoft Outlook sau khi bị Nhà Trắng áp đặt lệnh trừng phạt.

Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC) trước đó đã ban hành lệnh bắt giữ một số quan chức cấp cao Israel, trong đó có Thủ tướng Benjamin Netanyahu, vì vai trò trong cuộc chiến Israel–Gaza, điều mà ông Trump gọi là "bất hợp pháp".

Ông Khan hiện đã tạm thời rút lui khỏi cương vị cho đến khi cuộc điều tra liên quan đến cáo buộc quấy rối tình dục nhằm vào ông được hoàn tất.

Microsoft khẳng định "không có thời điểm nào" công ty ngừng hay tạm ngừng cung cấp dịch vụ cho ICC, dù thừa nhận đã liên lạc với cơ quan này "trong suốt quá trình dẫn đến việc ngắt kết nối".

Từ đó, khái niệm "chủ quyền kỹ thuật số" nổi lên như một ưu tiên hàng đầu ở Brussels, khi nhiều cơ quan công quyền bắt đầu tìm kiếm giải pháp thay thế cho các nhà cung cấp Mỹ.

Nhưng liệu châu Âu có thể thực sự thoát ly khỏi công nghệ Hoa Kỳ?

Chủ quyền số được hiểu rộng rãi là khả năng của một chính phủ hoặc cơ quan quản lý kiểm soát dữ liệu và hạ tầng công nghệ trong phạm vi lãnh thổ của mình.

Vấn đề là các giải pháp thay thế còn hạn chế. Châu Âu có những nhà cung cấp điện toán đám mây riêng, như OVHCloud của Pháp, T-Systems hay Delos của Đức.

Tuy nhiên, theo ông Dario Maisto, nhà phân tích cấp cao về chủ quyền kỹ thuật số tại công ty tư vấn Forrester, các doanh nghiệp này chỉ nắm giữ một phần rất nhỏ thị trường và không thể sánh về quy mô hay phạm vi năng lực với các "ông lớn" Mỹ.

Ngoài ra, các giải pháp nguồn mở cũng tồn tại như lựa chọn thay thế cho những gói phần mềm phổ biến như Windows hay Office.

Người ủng hộ cho rằng chúng minh bạch và dễ tiếp cận hơn, song không có giải pháp nào toàn diện hay được biết đến rộng rãi bằng.

Nhưng ông Maisto cho rằng, dù việc chuyển sang các giải pháp thay thế có chủ quyền sẽ không "xảy ra trong một sớm một chiều", nhưng các bước chuyển đổi đã bắt đầu. Song việc cho rằng điều đó là không thể chỉ là một "ảo tưởng".

Ông lưu ý rằng bang Schleswig-Holstein của Đức đang loại bỏ dần các sản phẩm của Microsoft như Windows và Office 365 để chuyển sang LibreOffice và Linux, trong khi Bộ Số hóa Đan Mạch cũng đang thử nghiệm chương trình tương tự.

"Đôi khi chúng ta đánh giá quá cao vai trò của phần mềm độc quyền trong tổ chức," ông nói và nhấn mạnh rằng với các dịch vụ cơ bản như xử lý văn bản và email, giải pháp nguồn mở hoạt động khá hiệu quả. Theo ông, rào cản lớn nhất là "thiếu nhận thức và những lo ngại không đúng chỗ về an ninh mạng".

Ông dự đoán trong vòng 5 đến 10 năm tới, châu Âu sẽ chứng kiến "sự dịch chuyển nhanh chóng sang các giải pháp thay thế nhờ lời cảnh tỉnh này."

Ông Benjamin Revcolevschi, giám đốc điều hành OVHCloud, nói với BBC rằng các công ty châu Âu sẵn sàng đáp ứng nhu cầu chủ quyền số của cả khu vực công lẫn tư nhân.

"Chỉ các nhà cung cấp đám mây có trụ sở tại EU và chịu sự quản lý của EU mới có thể miễn trừ khỏi các luật pháp ngoài châu Âu để bảo vệ dữ liệu nhạy cảm và dữ liệu cá nhân," ông nhấn mạnh.

Tuy nhiên, Microsoft, Amazon và Google khẳng định họ cũng đã phát triển những giải pháp bảo vệ chủ quyền dữ liệu, cho phép khách hàng lưu trữ thông tin trên máy chủ đặt tại quốc gia hoặc khu vực của mình thay vì tại Mỹ.

Google cho biết hãng còn hợp tác với các đối tác địa phương như T-Systems, trao quyền kiểm soát việc mã hóa dữ liệu cho khách hàng và thậm chí cho phép "quyền phủ quyết kỹ thuật" đối với dữ liệu. Quân đội Đức hiện là một trong những khách hàng của họ.

Trong khi đó, Chủ tịch Microsoft Brad Smith cam kết công ty sẽ có hành động pháp lý trong trường hợp "cực kỳ khó xảy ra" khi chính phủ Mỹ yêu cầu ngừng dịch vụ, đồng thời cho biết điều khoản này sẽ được đưa vào hợp đồng tại châu Âu.

Người phát ngôn Microsoft nói với BBC: "Chúng tôi sẽ tiếp tục tìm kiếm những cách thức mới để đảm bảo Ủy ban châu Âu và khách hàng châu Âu có lựa chọn và sự bảo đảm cần thiết để hoạt động một cách tự tin."

Ông Zach Meyers, chuyên gia của Trung tâm Nghiên cứu Quản lý châu Âu (CERRE) tại Brussels, cho rằng châu Âu có thể cần phát triển một nền tảng đám mây quốc gia giới hạn để bảo vệ dữ liệu chính phủ.

Tuy nhiên, ông cảnh báo việc "loại bỏ hoàn toàn người Mỹ khỏi chuỗi cung ứng, hay đảm bảo mọi mắt xích đều do người châu Âu nắm giữ" là điều không thực tế.

Ông nhắc tới Gaia X – sáng kiến được công bố từ năm 2020 nhằm xây dựng một giải pháp thay thế châu Âu cho các nền tảng đám mây tập trung, nhưng đã vấp phải nhiều chỉ trích và chậm trễ.

"Trong những thị trường mà người thắng chiếm ưu thế tuyệt đối, một khi đã tụt lại phía sau thì rất khó để đuổi kịp," ông nói, đồng thời khuyến nghị châu Âu nên tập trung vào các lĩnh vực nơi họ có lợi thế.

"Ví dụ như ứng dụng AI trong công nghiệp – nơi châu Âu vốn có nền tảng mạnh mẽ hơn Mỹ," ông giải thích. "Hoặc thế hệ thiết bị sản xuất chip kế tiếp, bởi châu Âu hiện vẫn giữ vị trí trong lĩnh vực quang khắc – công nghệ chế tạo chip tiên tiến."

Câu hỏi đặt ra là: Chương trình nghị sự về chủ quyền kỹ thuật số của châu Âu sẽ đi theo hướng nào?

Một số ý kiến cho rằng không có thay đổi đáng kể nào nếu EU không đưa ra quy định bắt buộc các chính phủ và tổ chức trong khu vực sử dụng công nghệ nội địa. Nhưng theo ông Berjon, khối vẫn đang chậm trễ.

"Chắc chắn có động lực chính trị, nhưng thách thức là biến nó thành chiến lược chung."

Ông Matthias Bauer, Giám đốc Trung tâm Kinh tế Chính trị Quốc tế châu Âu, cho rằng mục tiêu thực sự phải là phát triển ngành công nghệ châu Âu đủ sức cạnh tranh với Mỹ và Trung cộng.

Báo cáo năng lực cạnh tranh EU năm 2024 do cựu Chủ tịch Ngân hàng Trung ương châu Âu Mario Draghi công bố chỉ ra rằng lục địa này đang "tụt hậu nghiêm trọng" về công nghệ mới, với chỉ "bốn trong số 50 công ty công nghệ hàng đầu thế giới đến từ châu Âu."

Ông Bauer nói: "Hiện tại, một công ty công nghệ đặt trụ sở tại EU khó mở rộng quy mô trên toàn khối hơn nhiều so với một công ty tương tự ở Mỹ. Doanh nghiệp không chỉ phải đối mặt với rào cản ngôn ngữ, mà còn với sự khác biệt trong luật hợp đồng, luật lao động, luật thuế, cũng như các quy định chuyên ngành khác."

Còn với kịch bản giả định rằng Tổng thống Trump có thể ngắt internet châu Âu, ông Bauer tỏ ra hoài nghi: "Điều đó chỉ khả thi nếu chiến tranh sắp nổ ra, và tôi không thấy kịch bản này trong tương lai gần."

Tuy nhiên, ông Maisto cảnh báo các tổ chức không nên xem nhẹ rủi ro, cho dù xác suất thấp. "Hai năm trước, không ai nghĩ rằng tới năm 2025 chúng ta lại bàn về vấn đề này theo cách hiện tại. Giờ đây, các tổ chức muốn chuẩn bị cho những gì có thể xảy ra."

Daniel Thomas