Việt Nam tham vọng phú cường và thách thức khó lường

Đây là dự án đã được Bộ Chính trị cho phép và Quốc hội thông qua cơ chế từ hồi tháng 2.

Việc tái khởi động dự án - vốn đã được thông qua từ hồi 2009 nhưng đã bị hoãn lại sau nhiều năm - là nhằm bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia và bảo đảm cho mục tiêu tăng trưởng kinh tế ở mức 2 con số.

Nửa đầu năm 2025, GDP tăng 7,52%, nhưng tăng trưởng ngành điện chỉ đạt dưới 4%. Trong khi đó, để đảm bảo nền kinh tế phát triển năng động và sản xuất mở rộng, tăng trưởng điện cần đạt mức gấp 1,5 lần so với tăng trưởng GDP.

Dự án đường sắt cao tốc trị giá hơn 67 tỷ USD cũng được khởi động trở lại sau khi bị Quốc hội bác từ năm 2010. Chính phủ đang nỗ lực thúc đẩy tiến độ, cũng như mời gọi các nhà đầu tư tư nhân trong nước tham gia.

Đây là những dự án mang đậm dấu ấn của ông Tô Lâm sau khi rời bộ cảnh phục đại tướng công an để đảm nhận cương vị tổng bí thư Đảng Cộng sản Việt Nam

Những cải cách mà ông Tô Lâm thực hiện, từ tinh gọn bộ máy, sáp nhập địa phương, đến các cải cách thể chế, chủ trương phát triển kinh tế tư nhân, với mục tiêu đưa Việt Nam trở nên giàu mạnh, khiến không ít chuyên gia bất ngờ.

"Với ông Tô Lâm, tính chính danh của Đảng đến từ sự tăng trưởng kinh tế," Giáo sư Zachary Abuza từ trường National War College (Mỹ), nhà quan sát Việt Nam lâu năm, nhận định hồi đầu tháng Tư, trước thềm chuyến thăm Đông Nam Á của Tổng Bí thư, Chủ tịch Trung cộng Tập Cận Bình giữa lúc thương chiến toàn cầu leo thang dữ dội.

Không lâu sau khi nắm quyền, Tổng Bí thư Tô Lâm đã đề ra hàng loạt mục tiêu mà nhiều người đánh giá là "tham vọng", đặc biệt là mục tiêu tăng trưởng từ 8% trở lên trong bối cảnh cuộc chiến thuế quan mà chính quyền Mỹ phát động đang đe dọa nền kinh tế phụ thuộc xuất khẩu của Việt Nam.

Đặc biệt, chính sách xoay trục qua chú trọng đến phát triển kinh tế, trong đó coi kinh tế tư nhân là "một động lực quan trọng nhất" được đánh giá là một cuộc "Đổi Mới lần hai".

Ông đặt mục tiêu phát triển lực lượng doanh nghiệp, không chỉ với số lượng 2 triệu vào năm 2030, mà còn có 20 doanh nghiệp lớn tham gia chuỗi giá trị toàn cầu.

Cùng với cải thiện môi trường kinh doanh, ông tái khởi động các dự án lớn, trong đó có hai dự án đường sắt cao tốc và nhà máy điện hạt nhân, vốn tưởng như đã trôi vào quên lãng nhiều năm qua.

"Dù từng là bộ trưởng Bộ Công an và là người bảo vệ chế độ, nhưng ông có một cái nhìn rất khác về hệ tư tưởng [so với ông Nguyễn Phú Trọng]. Đối với ông, hệ tư tưởng là phương tiện để đạt được mục đích, chứ không phải là mục tiêu cuối cùng," ông Abuza nhận định.

Vị giáo sư từ trường National War College cho rằng Tổng Bí thư Tô Lâm nhìn nhận mình là người cần thiết để dẫn dắt Việt Nam thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình.

"Việc ông tổ chức lại bộ máy chính phủ và sắp xếp lại các tỉnh thành là nhằm cải thiện hiệu quả và đẩy nhanh quy trình ra quyết định vốn rườm rà và quan liêu của Việt Nam."

Điển hình cho điều này là việc Bộ Tài chính được Chính phủ giao đầu tư Cổng một cửa đầu tư Quốc gia hồi tháng 6/2025, qua đó hỗ trợ doanh nghiệp giải quyết nhanh các thủ tục hành chính.

Vậy vị đại tướng công an đã khiến môi trường kinh doanh Việt Nam thay đổi ra sao?

Chuyển hướng thu hút FDI chất lượng cao

Việt Nam chứng kiến những cải cách mạnh mẽ do ông Tô Lâm khởi xướng và được thực thi dồn dập, với tinh thần "vừa chạy vừa xếp hàng", cụm từ mà giới lãnh đạo ưa dùng.

Kỷ nguyên vươn mình để trở nên phú cường, mà ông Tô Lâm đặt ra, được xây dựng dựa trên "bộ tứ trụ cột" - gồm bốn nghị quyết về đổi mới sáng tạo (Nghị quyết 57), hội nhập quốc tế (Nghị quyết 59), cải cách thể chế (Nghị quyết 66) và phát triển kinh tế tư nhân (Nghị quyết 68).

Các nhà quan sát nước ngoài phỏng vấn nhìn chung có tâm trạng lạc quan khi nói đến môi trường kinh doanh ở Việt Nam sau cải cách của ông Tô Lâm.

Với chuyên gia phân tích thương mại Robert Law từ công ty Asialink Business, Việt Nam đang trên đà phát triển bền vững nhờ những nỗ lực cải cách bộ máy hành chính và xây dựng cấu trúc chính quyền vững mạnh.

"Dù quá trình này cần thời gian để đi vào ổn định, nó sẽ tạo ra nền tảng vững chắc cho tương lai thịnh vượng của đất nước," ông Law nói.

Tiến sĩ Steven David từ công ty tư vấn VIET Transformation Advisors ở TP HCM nhận định tham vọng phát triển khu vực kinh tế tư nhân của Việt Nam là một bước đi đúng hướng.

Dù tin mục tiêu này có thể đạt được, với điều kiện tiếp tục củng cố độ bền vững của thể chế và tạo ra sự đa dạng cho nền kinh tế, ông David cũng cho rằng nếu không có thay đổi, Việt Nam sẽ đối mặt với rủi ro bị giới hạn ở vai trò mắt xích trung gian trong chuỗi cung ứng và phần lớn giá trị gia tăng sẽ không được giữ lại trong nước.

Điều này được thấy rõ trong hài ngành xuất khẩu chủ lực là điện tử và may mặc khi Việt Nam hầu như chỉ đóng vai trò gia công, còn nguyên liệu và những khâu có giá trị cao khác đều nằm ở nước ngoài.

Đối với ngành chip đang nóng hiện nay, Việt Nam cũng chỉ tham gia chủ yếu vào công đoạn hậu kỳ như kiểm định, lắp ráp.

Đó dường như cũng là "ưu tư" của ông Tô Lâm về công nghệ số của Việt Nam khi ông nhận được những báo cáo lạc quan và tươi sáng.

"Tôi cứ tự hỏi đây liệu có phải là 'ngộ nhận', là 'tự huyễn hoặc', là 'tự ru mình' không?" ông nói khi chỉ ra vị trí thấp của Việt Nam trong chuỗi cung ứng toàn cầu vào đầu năm nay tại một diễn đàn về phát triển doanh nghiệp công nghệ số.

Các thống kê cho thấy đến nay hơn 80% doanh nghiệp FDI tại Việt Nam đang sử dụng công nghệ trung bình, 14% sử dụng công nghệ lạc hậu và chỉ có khoảng 5% sử dụng công nghệ cao.

Ông Tô Lâm chỉ đạo phải thu hút FDI một cách có chọn lọc hơn, mục tiêu là tránh biến Việt Nam thành một cứ điểm chuyên lắp ráp - gia công hay trở thành bãi thải công nghệ của thế giới.

Điều quan trọng, ông nhấn mạnh, là phải đảm bảo các doanh nghiệp trong nước có thể học hỏi và tiếp thu được những công nghệ tiên tiến từ khu vực này.

Tiến sĩ kinh tế Huỳnh Thanh Điền từ Đại học Nguyễn Tất Thành chia sẻ quan sát của mình rằng Việt Nam đang thay đổi chiến lược thu hút đầu tư, không còn phụ thuộc vào lao động giá rẻ. Thay vì chào mời đầu tư một cách đại trà, Việt Nam đang muốn thu hút đầu tư có trọng tâm.

"Lợi thế lao động giá rẻ không còn là điểm mạnh độc quyền, vì thế Việt Nam cần chuyển đổi mô hình tăng trưởng từ chiều rộng (số lượng) sang chiều sâu (chất lượng), tập trung vào công nghệ và tăng năng suất," ông Điền nói.

Chuyên gia kinh tế này chỉ ra việc ký kết các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới, cùng với cam kết về net zero (phát thải ròng bằng 0) vào năm 2050, đã buộc Việt Nam phải nâng cao tiêu chuẩn. Giờ đây, các nhà đầu tư muốn đến Việt Nam phải sử dụng công nghệ tiên tiến, thân thiện với môi trường.

Số liệu FDI nửa đầu năm 2025 của Cục Thống kê cũng cho thấy xu hướng như Tiến sĩ Điền quan sát, khi Thụy Điển bất ngờ vươn lên vị trí thứ ba với 1 tỷ USD, chiếm 10,8% tổng vốn đăng ký mới, chỉ sau Singapore và Trung cộng.

Bên cạnh Thụy Điển, Đan Mạch cũng nổi lên là một đối tác đầu tư đáng chú ý, đặc biệt trong các lĩnh vực chuyển đổi xanh.

Các tập đoàn hàng đầu của Đan Mạch như Ørsted, Vestas và COWI đang đầu tư vào các dự án điện gió ngoài khơi, logistics xanh và phát triển bền vững tại Việt Nam.

Quá trình tái cấu trúc không gian đô thị cũng thể hiện rõ định hướng mới.

Chẳng hạn, tại TP HCM và các tỉnh lân cận, các khu công nghiệp cũ trong nội thành đang được quy hoạch lại thành các khu vực dịch vụ, tài chính còn hoạt động sản xuất công nghệ cao được dồn về các địa điểm lân cận để tạo thành một trục sản xuất quy mô lớn.

"Cảng biển Cái Mép-Thị Vải cũng được đầu tư để trở thành cửa ngõ giao thương quốc tế. Điều này tạo ra một không gian phát triển mới, thúc đẩy sự lan tỏa đến các vùng lân cận," ông Điền nói.

Theo quan sát của chuyên gia tài chính Nguyễn Trí Hiếu, các chính sách cải cách của Việt Nam, như sáp nhập các đơn vị hành chính và tinh giản bộ máy, đã tạo ra một bầu không khí tích cực.

Điều đó, theo ông Hiếu, được giới đầu tư nước ngoài đánh giá cao, coi đó là dấu hiệu của một môi trường kinh doanh minh bạch và hiệu quả hơn.

"Tuy nhiên, việc đánh giá hiệu quả của những cải cách này vẫn còn quá sớm. Các vấn đề về thủ tục hành chính, giấy phép xây dựng và sự điều chỉnh của các doanh nghiệp vẫn cần thời gian để ổn định," Tiến sĩ Hiếu nói.

Sức mua và sản xuất trong nước còn yếu

Trái ngược với những số liệu ấn tượng trong xuất khẩu, tăng trưởng hay FDI trong nửa đầu năm 2025, sản xuất và sức mua trong nước đang đối mặt với nhiều thách thức, theo đánh giá của các chuyên gia trong và ngoài nước tại hội thảo trực tuyến về dự báo kinh tế Việt Nam nửa sau 2025 do tạp chí Doanh Nhân Sài Gòn và Viện Sáng kiến Việt Nam tổ chức hồi giữa tháng Bảy.

Các doanh nghiệp nhỏ và vừa (SME) - xương sống của nền kinh tế - đặc biệt gặp khó khăn trong việc tiêu thụ sản phẩm.

Nguyên nhân chính là do người tiêu dùng đang thắt chặt chi tiêu, ưu tiên mua sắm các mặt hàng thiết yếu và cắt giảm mạnh tay đối với hàng xa xỉ hay các sản phẩm không cần thiết.

Lạm phát 2025 dự kiến cao hơn so với mức mục tiêu 4%, trong khi tiền đồng Việt Nam từ đầu năm đến nay đã mất giá hơn 3% so với đô la Mỹ.

Điều này phản chiếu thực trạng của Việt Nam: dư nợ tín dụng tăng cao - trên 17,2 triệu tỷ đồng trong 6 tháng đầu năm nay, tăng gần 10% so với cùng kỳ 2024 - nhưng phần lớn lại chảy vào bất động sản, chứng khoán hay các tài sản đầu cơ khác thay vì đi vào sản xuất.

Bà Trịnh Thị Hương từ Cục Phát triển doanh nghiệp thuộc Bộ Tài chính cho hay số lượng doanh nghiệp và hộ kinh doanh mới thành lập cao hơn số rút lui khoảng 1,2 lần.

Tuy nhiên, theo bà Hương, phần lớn các doanh nghiệp đó có quy mô nhỏ, với vốn điều lệ trung bình chỉ khoảng 9 tỷ đồng - một con số gần như không thay đổi trong nhiều năm vừa rồi, cho thấy tốc độ thành lập doanh nghiệp tăng, nhưng chất lượng và tiềm lực vẫn còn nhiều hạn chế.

Trong khoảng thời gian đó, bình quân mỗi tháng có hơn 22.000 doanh nghiệp rút lui.

Tiến sĩ Nguyễn Trí Hiếu đánh giá số doanh nghiệp rời thị trường ở mức cao này phần nào phản ánh thực trạng nhiều doanh nghiệp vẫn đang chật vật, kéo theo sự trì trệ của nền kinh tế.

Nghị quyết 68 vẫn chưa phát huy hiệu quả với việc doanh nghiệp vẫn còn e ngại nguy cơ hình sự hóa quan hệ kinh tế, theo ý kiến của ông Bùi Thanh Minh từ Ban 4 (nghiên cứu phát triển kinh tế tư nhân) thuộc Văn phòng Chính phủ.

Ông Minh, tại hội thảo nói trên, nói thêm rằng các doanh nghiệp trong nước đang khó tiếp cận chính sách mới và thiếu thông tin truyền thông từ cơ quan nhà nước cũng như lo lắng về tính bất định của chính sách.

Cũng tại hội thảo, có ý kiến chỉ ra các doanh nghiệp nhỏ truyền thống, vốn phụ thuộc vào mạng lưới phân phối qua các hộ kinh doanh cá thể, đang gặp nhiều khó khăn trong bối cảnh thị trường thay đổi và phải vật lộn để thích nghi với quá trình chuyển đổi số và các chính sách mới.

Trong khi một số ít doanh nghiệp có đủ nguồn lực để thích nghi và thậm chí coi sự thay đổi là cơ hội để phát triển, các doanh nghiệp nhỏ lại đang đứng trước nguy cơ tụt lại phía sau.

Các chuyên gia cho rằng sự thay đổi trong hành vi người tiêu dùng và các quy định mới đòi hỏi một sự đầu tư đáng kể về công nghệ và chiến lược, điều mà các doanh nghiệp nhỏ truyền thống còn thiếu.

Dẫn chứng cho nhận định trên có thể được nhìn thấy từ hình ảnh hàng loạt tiểu thương trên khắp cả nước đã đồng loạt đóng quầy, tạm ngừng kinh doanh để tránh các đợt kiểm tra gắt gao của chính quyền - chiến dịch nhằm siết chặt việc quản lý nguồn gốc hàng hóa và các loại hóa đơn, chứng từ.

Đây là nỗ lực chính quyền muốn chính thức hóa các hoạt động kinh tế phi chính thức, cụ thể là đưa hộ kinh doanh trở thành doanh nghiệp, qua đó tiến gần hơn đến mục tiêu nâng số lượng doanh nghiệp lên 2 triệu vào năm 2030 và 3 triệu vào năm 2045.

Tiến sĩ Vũ Hoàng Linh từ Đại học Kinh tế - Đại học Quốc gia Hà Nội bình luận vào hồi tháng Sáu rằng chính sách được triển khai quá nhanh, thiếu sự chuẩn bị và thí điểm kỹ lưỡng, gây ra sự hoang mang cho tiểu thương.

Việc chính phủ siết chặt quản lý hóa đơn, chứng từ đang tạo ra thách thức lớn cho các tiểu thương truyền thống, những người vốn quen với việc nhập hàng không chính thức.

Nói về các cải cách kinh tế dưới thời Tổng Bí thư Tô Lâm, Tiến sĩ kinh tế Lê Hồng Giang từ Úc chia sẻ rằng ông nghĩ những chính sách này là những mục tiêu "trước sau gì cũng phải làm".

"Còn quá trình triển khai cần phải tính toán phù hợp với điều kiện thực tế. Tôi chưa có đủ thông tin để đánh giá hiệu quả của việc triển khai những chính sách đó, nhưng nếu phải lựa chọn giữa không làm và làm vội vã, thiếu tính toán thì tôi sẽ chọn phương án sau," ông nói.

Thách thức đối với ông Tô Lâm

Khi những bước đi của Tổng Bí thư Tô Lâm cần thêm thời gian để thấy thành tựu, ông đã gặp phép thử khó nhằn đầu tiên, và cũng có thể là lớn nhất: Thuế quan của chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump.

Cuộc chiến thương mại mà phía bên kia đại dương khơi mào đang đe dọa mục tiêu tăng trưởng cao mà ông Tô Lâm đề ra, trong khi Đại hội Đảng 14 đang đến gần.

Trái với các quyết sách trong nước được thực hiện nhanh chóng, gọn gàng, mạnh mẽ cùng ngôn từ đanh thép đúng với hình ảnh một tướng công an, ông Tô Lâm lại tỏ ra mềm mỏng với vị tổng thống Mỹ.

Điều này hoàn toàn dễ hiểu khi nền kinh tế Việt Nam phụ thuộc nhiều vào xuất khẩu, trong đó thị trường Mỹ chiếm khoảng 1/3, nhưng lại thiếu một quân bài trong đàm phán.

Để hạ mức thuế đối ứng từ 46% xuống còn 20%, Việt Nam phải đánh đổi bằng mở toang thị trường cho hàng nhập khẩu Mỹ với thuế suất 0% (theo lời ông Trump), điều được cho là sẽ đe dọa ngành sản xuất vốn đang còn non yếu của quốc gia Đông Nam Á này.

Giờ đây các nhà sản xuất Việt Nam phải chịu áp lực từ hai phía: hàng giá rẻ từ Trung cộng và hàng miễn thuế chất lượng cao từ Mỹ.

Đáng nói là "cuộc gọi điện hiệu quả" với Tổng thống Trump của ông Tô Lâm đã không mang lại lợi thế lớn cho Việt Nam so với các đối thủ cạnh tranh trong khu vực.

Indonesia, Thái Lan, Philippines, và cả Campuchia, có mức thuế thấp hơn Việt Nam khi chỉ chịu 19%.

Và, khi thuế quan ông Trump có hiệu lực từ ngày 7/8, các chuyên gia dự kiến rằng xuất khẩu - động lực lớn của tăng trưởng kinh tế Việt Nam - từ đây đến cuối năm sẽ khó ghi nhận kết quả tích cực tương tự nửa đầu 2025.