Bên trong thỏa thuận thuế quan khắc nghiệt

Khi Tổng thống Mỹ Donald Trump công bố kế hoạch áp thuế mạnh tay vào ngày 2/4, không đâu lại chịu cú sốc nặng như Đông Nam Á – khu vực từ lâu phụ thuộc vào mô hình kinh tế hướng đến xuất khẩu.

Một số quốc gia đối mặt với mức thuế lên tới 49%, ảnh hưởng đến nhiều ngành sản xuất chủ lực, từ điện tử tại Thái Lan và Việt Nam, chip tại Malaysia, đến hàng may mặc ở Campuchia.

"Tôi nhớ sáng hôm đó thấy ông ấy đứng trên bãi cỏ Nhà Trắng, giơ tấm bảng công bố mức thuế. Tôi phải dụi mắt: 36% ư? Làm sao có thể thế được?" – Richard Han, Giám đốc điều hành Hana Microelectronics, nhà sản xuất linh kiện điện tử lớn tại Thái Lan, chia sẻ.

Thái Lan - quốc gia chịu mức thuế 36%, cuối cùng đã đạt được thỏa thuận giảm xuống còn 19%, tương tự như hầu hết các quốc gia láng giềng.

Tuy nhiên, hành trình đi tới thỏa thuận không dễ dàng, với các cuộc đàm phán căng thẳng kéo dài cho tới sát thời hạn ngày 1/8.

Trong năm 2024, 10 quốc gia thuộc Hiệp hội Các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) đã xuất khẩu tổng cộng 477 tỷ USD hàng hóa sang Hoa Kỳ.

Việt Nam là quốc gia chịu tác động lớn nhất khi năm 2024 xuất khẩu 137 tỷ USD sang Mỹ, tương đương 30% GDP.

Thế nên, không có gì ngạc nhiên khi Việt Nam là quốc gia đầu tiên trong khối chạy đua đàm phán với Mỹ, và đạt được thỏa thuận đầu tiên trong việc cắt giảm mức thuế 46% mà ông Trump áp đặt lên.

Theo tuyên bố của ông Trump, thuế quan với Việt Nam sẽ giảm còn 20%, trong khi hàng hóa Mỹ sẽ được miễn thuế khi nhập khẩu vào Việt Nam.

Tuy nhiên, chính phủ Việt Nam khi đó không công bố chi tiết nào về thỏa thuận, cũng không xác nhận con số do phía Mỹ đưa ra.

Nhưng điều đó đã thiết lập tiêu chuẩn cho các quốc gia khác trong khu vực.

Indonesia và Philippines tiếp bước với các thỏa thuận giảm thuế quan xuống còn 19%, mặc dù hai quốc gia này không phụ thuộc nhiều vào xuất khẩu sang Hoa Kỳ.

Trong khi đó, Thái Lan đối mặt với nhiều thách thức hơn với 63 tỷ USD xuất khẩu sang Mỹ năm 2024, chiếm khoảng 20% tổng kim ngạch xuất khẩu.

Lẽ ra quốc gia này cũng nên là một trong những nước đầu tiên có mặt tại Washington, đề nghị Mỹ giảm mức thuế 36% mà ông Trump đã áp đặt.

Nhưng Thái Lan không phải là Việt Nam, một quốc gia cộng sản độc đảng nơi các quyết định quan trọng có thể được nhanh chóngđưa ra bởi một số ít nhà lãnh đạo mà không cần phải lo lắng về ý kiến của doanh nghiệp hay công chúng.

Thay vào đó, giống như Hàn Quốc và Nhật Bản, đạt được casdc thỏa thuận sau nhiều tranh cãi dù đều là đồng minh thân cận của Mỹ, Thái Lan cũng phải đối mặt với chính trị nội bộ và dư luận. Thái Lan cũng có một chính phủ liên minh yếu kém và chia rẽ, chịu sự chi phối của nhiều nhóm lợi ích.

Tệ hơn nữa, những quyết định được đưa ra hoàn toàn không liên quan đến thương mại đã khiến phía Hoa Kỳ tức giận.

Vào tháng 2, họ đã trả về 40 người Duy Ngô Nhĩ xin tị nạn đã bị mắc kẹt ở Thái Lan hơn một thập kỷ trở về Trung cộng, bất chấp cảnh báo của Ngoại trưởng Hoa Kỳ Marco Rubio.

Một quan chức thương mại Thái Lan nói rằng các nhà đàm phán Hoa Kỳ vẫn đang nêu vấn đề người Duy Ngô Nhĩ như một điểm nóng tại các cuộc đàm phán thuế quan hồi tháng 5.

Sau đó, một chỉ huy quân đội khu vực đã đệ đơn khiếu nại về tội khi quân đối với một học giả Mỹ, dẫn đến việc ông này bị bỏ tù và sau đó bị buộc phải rời khỏi Thái Lan. Vậy là, thay vì dẫn đầu, Thái Lan lại tụt xuống phía sau.

Khó khăn khác mà đoàn đàm phán thương mại Thái Lan phải đối mặt là những gì Hoa Kỳ yêu cầu để đổi lấy việc cắt giảm thuế quan, đặc biệt là quyền tiếp cận thị trường nông sản của Thái Lan, vốn được bảo hộ rất chặt chẽ.

Không chỉ vậy, các yêu cầu từ Washington – như mở cửa thị trường nông sản – vấp phải sự phản đối mạnh mẽ trong nước. Thái Lan từ lâu bảo hộ lĩnh vực nông nghiệp, nơi các tập đoàn như CP đóng vai trò chi phối. Đặc biệt, các ngành như thịt heo và ngô được bảo vệ nghiêm ngặt.

"Việt Nam đã mở ra chiếc hộp Pandora", một quan chức thương mại Thái Lan khác nhận định. "Bằng cách áp dụng mức thuế suất 0% cho tất cả hàng nhập khẩu từ Hoa Kỳ, họ gây khó khăn cho những nước không thể dễ dàng mở cửa tất cả các lĩnh vực cho sự cạnh tranh của Hoa Kỳ."

Cách Bangkok ba giờ lái xe, tại Nakhon Nayok, Worawut Siripun nuôi 12.000 con heo – một ngành kinh doanh quan trọng ở Thái Lan; người Thái tiêu thụ rất nhiều thịt heo. Ông hoạt động tích cực trong Hiệp hội Chăn nuôi Heo Thái Lan và đã vận động hành lang chống lại việc bãi bỏ thuế quan đối với thịt heo Mỹ.

"Nông dân Mỹ sản xuất ở quy mô lớn hơn nhiều so với chúng tôi, và chi phí của họ thấp hơn. Vì vậy, giá thịt heo của họ sẽ thấp hơn, và nông dân trong nước tại Thái Lan sẽ không thể tồn tại", ông Worawut Siripun, một chủ trại nuôi 12.000 con heo tại Nakhon Nayok nói.

Việc tiếp cận thị trường nông sản cũng là một điểm bế tắc trong các cuộc đàm phán với Nhật Bản, quốc gia tìm cách bảo vệ nông dân trồng lúa, và vẫn là một trong những rào cản chính với Ấn Độ.

Tại Thái Lan, người ta cho rằng các tập đoàn nông nghiệp lớn như CP cũng đã vận động hành lang chống lại yêu cầu của Hoa Kỳ về việc mở cửa các ngành khác như gia cầm và ngô. Theo tìm hiểu của BBC, đã có những cuộc họp căng thẳng giữa nhóm thương mại và các bộ trưởng nội các sau mỗi vòng đàm phán thuế quan tại Washington.

Với các nhà sản xuất Thái Lan, những người đóng góp vào GDP lớn hơn nhiều so với nông nghiệp, họ rất cần một thỏa thuận.

"Nếu chúng tôi chỉ nhận được 36% thì sẽ rất tệ cho chúng tôi", Suparp Suwanpimolkul, Phó Tổng Giám đốc SK Polymer, phát biểu trước khi thỏa thuận được công bố. Công ty này sản xuất một loạt linh kiện phức tạp từ cao su và vật liệu tổng hợp, dùng cho máy giặt, tủ lạnh và máy điều hòa không khí.

"Tôi đảm bảo bạn sẽ tìm thấy ít nhất một sản phẩm của chúng tôi trong nhà mình", ông nói.

SK Polymer do Supar và hai anh em của ông thành lập vào năm 1991. Câu chuyện của công ty chính là câu chuyện về một nước Thái Lan hiện đại, bắt nguồn từ doanh nghiệp gia đình nhỏ của cha ông, nhưng lại tận dụng được sự tăng trưởng bùng nổ của thương mại toàn cầu vốn là nền tảng của nền kinh tế Thái Lan.

Họ là một phần không thể thiếu của chuỗi cung ứng phức tạp, nơi sản phẩm của họ kết hợp với các thành phần khác từ nhiều quốc gia để tạo ra hàng tiêu dùng, công nghiệp hoặc y tế xuất khẩu.

Khoảng 20% thu nhập của công ty đến từ Hoa Kỳ, nhưng con số này còn cao hơn nhiều nếu tính cả các sản phẩm có chứa thành phần của họ. Thuế quan của Trump đã gây trở ngại cho hoạt động này.

"Chúng tôi có biên lợi nhuận thấp", ông Suparp nói. Ông cho biết họ vẫn có thể xoay xở với mức thuế lên đến 20% hoặc thậm chí 25% bằng cách cắt giảm chi phí. Khi trả lời phỏng vấn BBC, trước khi thỏa thuận được công bố, ông nói rằng sự bất ổn là thách thức lớn nhất: "Chúng tôi chỉ mong chính phủ sớm đạt được thỏa thuận – để còn biết đường mà lên kế hoạch kinh doanh."

Mức thuế 20% được xem là "chấp nhận được" với nhiều doanh nghiệp sản xuất thiết bị điện tử – một trong những ngành công nghiệp lớn nhất của Thái Lan.

"Nếu toàn khu vực cùng đạt mức khoảng 20%, khách hàng sẽ không bỏ đi đâu cả. Khi đó, thuế chỉ như VAT – người tiêu dùng Mỹ sẽ là bên gánh chịu", Richard Han, Giám đốc điều hành Hana Microelectronics, nói.

Công ty của ông sản xuất các linh kiện cơ bản cho thế giới kỹ thuật số: bảng mạch in, chip tích hợp, thẻ RFID… – những linh kiện có mặt trong hầu hết các thiết bị điện tử hiện đại.

Ông Han cho biết chỉ khoảng 12% sản phẩm của ông được xuất khẩu trực tiếp sang Mỹ, nhưng giống như SK Polymer, tỷ lệ xuất khẩu gián tiếp, thông qua các sản phẩm khác, cao hơn nhiều.

Tuy nhiên, ông không chỉ lo lắng về mức thuế quan.

Ông Han đặc biệt lo ngại về vấn đề hàng trung chuyển - cáo buộc từ phía Mỹ rằng Trung cộng đang né thuế quan bằng cách chuyển hướng sản xuất sang Đông Nam Á.

Tổng thống Trump từng tuyên bố Việt Nam sẽ phải chịu mức thuế 40%, gấp đôi mức thuế mới, đối với hàng hóa mà Mỹ cho là được trung chuyển.

Cả Thái Lan và Việt Nam đều chứng kiến dòng vốn đầu tư nước ngoài tăng mạnh sau khi Mỹ áp thuế lên Trung cộng trong nhiệm kỳ đầu tiên của ông Trump, kéo theo sự gia tăng xuất khẩu sang thị trường Mỹ.

Nguyên nhân một phần là các công ty Trung cộng chuyển dây chuyền sản xuất, phần khác là do sản phẩm sử dụng nhiều linh kiện sản xuất tại Trung cộng. Và các linh kiện này không chỉ có xuất xứ từ Trung cộng.

Tại nhà máy sản xuất thiết bị điện tử SVI, các robot di chuyển nhanh trên dây chuyền lắp ráp, mang đến hàng trăm linh kiện siêu nhỏ để ráp bảng mạch trong những cỗ máy trị giá hàng trăm ngàn đô la.

Nhìn qua các nhãn mác, linh kiện đến từ nhiều nơi trong khu vực, như Malaysia, Philippines, Đài Loan, bên cạnh Trung cộng.

SVI là một nhà sản xuất thiết bị điện tử, chuyên cung cấp camera an ninh, bộ khuếch đại đặt hàng riêng và thiết bị y tế, đáp ứng các yêu cầu kỹ thuật đa dạng từ khách hàng, chủ yếu đến từ khu vực Scandinavia.

Ngành sản xuất này là một phần không thể tách rời của chuỗi cung ứng toàn cầu phức tạp, gần như không thể tái cấu trúc để phù hợp với những yêu cầu mới mà Tổng thống Mỹ đề ra.

Theo quy định của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), một sản phẩm được xem là "nội địa" nếu ít nhất 40% giá trị được gia tăng trong quá trình sản xuất tại quốc gia đó, hoặc nếu sản phẩm đã trải qua "chuyển đổi đáng kể", giống như việc một chiếc iPhone trở thành một sản phẩm hoàn chỉnh sau khi được lắp ráp.

SVI là một trong số nhiều công ty Thái Lan hoạt động tại trung tâm của chuỗi cung ứng toàn cầu phức tạp này.

Tuy nhiên, chính quyền Trump không tuân thủ các quy tắc của WTO và chưa rõ tiêu chí nào sẽ được coi là hàng hóa trung chuyển.

Ông Han bày tỏ lo ngại rằng điều này có thể gây khó khăn hơn nhiều cho các công ty Thái Lan so với mức thuế quan thông thường, nếu phía Mỹ kiên quyết yêu cầu tăng tỷ lệ linh kiện nội địa hoặc giảm tỷ lệ linh kiện Trung cộng trong sản phẩm.

"Đông Nam Á phụ thuộc rất lớn vào Trung cộng. Trung cộng hiện là quốc gia có chuỗi cung ứng lớn nhất về điện tử và nhiều ngành công nghiệp khác, đồng thời là nơi có chi phí thấp nhất", ông giải thích.

"Chúng tôi có thể mua nguyên liệu từ các nguồn khác trên thế giới, nhưng chi phí sẽ đắt đỏ hơn rất nhiều. Tuy nhiên, Thái Lan, Việt Nam, Philippines hay Malaysia gần như không thể đạt được tỷ lệ rất cao - ví dụ 50-60% - về giá trị gia tăng sản xuất trong nước. Nếu đây là điều kiện để được cấp giấy chứng nhận xuất xứ của Mỹ, thì rất ít sản phẩm có thể đáp ứng được", ông nói thêm.

Hiện rất ít thông tin chi tiết về vấn đề này được công bố. Mặc dù Tổng thống Trump tuyên bố đã đạt được mức thuế suất 0% đối với hàng hóa Mỹ nhập khẩu vào Philippines và Indonesia, cả hai quốc gia này đều bác bỏ và cho biết các cuộc đàm phán vẫn còn nhiều điểm cần giải quyết.

Với chính phủ Thái Lan, việc đàm phán bắt đầu muộn và gặp nhiều khó khăn trong việc đáp ứng yêu cầu từ Mỹ, nên việc đạt được thỏa thuận dù sao cũng là một sự nhẹ nhõm.

Tuy nhiên, họ vẫn lo ngại về cách thức thực thi thỏa thuận trong tương lai, bởi các chi tiết thường phải mất nhiều năm để hoàn thiện. Và trong bối cảnh đó, Thái Lan không đơn độc – cả các nền kinh tế phát triển và đang phát triển đều đang chật vật thích nghi với chính sách thuế quan bất ổn của Tổng thống Trump.

"Đến một lúc nào đó, chuyện này phải chấm dứt. Chắc chắn là phải chấm dứt chứ?" – ông Richard Han chia sẻ.

"Vấn đề là, chúng ta không biết luật chơi sẽ như thế nào, nên cứ loanh quanh, chỉ chờ xem làm thế nào để chơi trò chơi mới."

 

Jonathan Head