Đảng thống nhất sách giáo khoa: cuộc cách mạng thụt lùi?

Tổng Bí thư Tô Lâm đang thể hiện quyết tâm rất lớn về việc nhanh chóng thống nhất một bộ sách giáo khoa trên toàn quốc, trong nỗ lực chấn hưng nền giáo dục của Việt Nam.

Sáng 16/9, Chính phủ Việt Nam đã công bố Nghị quyết số 281/NQ-CP về việc đảm bảo cung cấp một bộ sách giáo khoa thống nhất toàn quốc sử dụng từ năm học 2026-2027, cung cấp miễn phí từ năm 2030. Đây là bước cụ thể hóa Nghị quyết 71 mà Bộ Chính trị đã ban hành hồi tháng 8.

Vào ngày 9/9, tại phiên họp triển khai Nghị quyết 71 của Bộ Chính trị, Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh "không thể chậm trễ hơn" trong việc thống nhất một bộ sách giáo khoa trên toàn quốc.

"Nghị quyết 71 cũng nói rồi, các thầy giáo, phụ huynh hỏi bao giờ thì làm được việc này? Người ta bảo bây giờ năm học này (2025-2026) lại trôi qua rồi, năm học tới có được hay không? Cái này ngành giáo dục phải trả lời. Tôi nghĩ không thể chậm trễ hơn được nữa. Mục tiêu cuối cùng là phải nâng cao chất lượng dạy và học," người đứng đầu Đảng Cộng sản Việt Nam nói.

Tổng Bí thư Tô Lâm không cho biết ý kiến của thầy giáo, phụ huynh mà ông đề cập được lấy bằng cách nào, có đại diện cho ý nguyện của đa số hay không, nhưng phát biểu của ông cho thấy một quyết tâm mạnh mẽ về vấn đề thống nhất sách giáo khoa trên toàn quốc.

Ý chí đó đã được thể hiện trong Nghị quyết 71 của Bộ Chính trị do Tổng Bí thư Tô Lâm ký ban hành vào ngày 22/8, với mục tiêu được nêu rõ là tạo ra đột phá trong giáo dục và đào tạo, nhằm "góp phần xây dựng thế hệ con người Việt Nam mới có lòng yêu nước và tự hào dân tộc, đủ bản lĩnh, trí tuệ, năng lực, trình độ, sức khỏe để đáp ứng yêu cầu xây dựng, phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc trong giai đoạn phát triển mới".

Một trong những điểm quan trọng của nghị quyết này là yêu cầu ngành giáo dục bảo đảm cung cấp một bộ sách giáo khoa thống nhất toàn quốc, phấn đấu tới năm 2030 cung cấp miễn phí sách giáo khoa cho tất cả học sinh.

Nghị quyết 71 không cho biết rõ thời điểm nào - trước năm 2030 - sẽ áp dụng một bộ sách giáo khoa trên toàn quốc, nhưng phát biểu chỉ đạo của ông Tô Lâm cho thấy sẽ triển khai sớm, đúng như tinh thần "vừa chạy vừa xếp hàng" được áp dụng trong các chương trình hành động từ sau khi ông lên lãnh đạo Đảng.

Giờ đây, với Nghị quyết 281 của Chính phủ, có thể khẳng định rằng Việt Nam sẽ thống nhất một bộ sách giáo khoa vào năm học tới (2026-2027).

Xã hội hóa sách giáo khoa

Sau khi đất nước thống nhất vào năm 1975, Việt Nam đã thực hiện nỗ lực hợp nhất hệ thống giáo dục hai miền Nam – Bắc, bao gồm việc thống nhất sách giáo khoa. Việc thống nhất sách giáo khoa trên toàn quốc từng được đánh giá là hình thức độc quyền không có lợi cho giáo dục.

Vào năm 2014, Nghị quyết 88 của Quốc hội ra đời với chủ trương trọng tâm là phá bỏ độc quyền sách giáo khoa, hay còn gọi là "xã hội hóa" việc soạn sách giáo khoa.

Nghị quyết này "khuyến khích các tổ chức, cá nhân biên soạn sách giáo khoa trên cơ sở chương trình giáo dục phổ thông". Bộ Giáo dục và Đào tạo ban hành tiêu chí đánh giá sách giáo khoa và phê duyệt sách giáo khoa được phép sử dụng trên cơ sở kết quả thẩm định của Hội đồng quốc gia thẩm định sách giáo khoa và hướng dẫn việc lựa chọn sách giáo khoa trong các cơ sở giáo dục phổ thông.

Song song đó, Bộ Giáo dục và Đào tạo cũng được chỉ đạo soạn một bộ sách giáo khoa. Tất cả các bộ sách này – theo nội dung nghị quyết – cạnh tranh công bằng thông qua sự thẩm định của Hội đồng quốc gia thẩm định sách giáo khoa.

Từ Nghị quyết 88/2014, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã chuyển đổi từ "một chương trình, một bộ sách giáo khoa" sang "một chương trình, nhiều bộ sách giáo khoa". Kết quả của việc chuyển đổi là sự ra đời của ba bộ sách giáo khoa đang được lưu hành hiện nay, gồm Kết nối tri thức với cuộc sống, Chân trời sáng tạo và Cánh diều.

Từ các bộ sách đã được Bộ Giáo dục và Đào tạo phê chuẩn nói trên, các trường được quyền lựa chọn bộ sách phù hợp để giảng dạy. Cụ thể, Thông tư 27/2023 của Bộ Giáo dục và Đào tạo đã trao quyền cho các hội đồng lựa chọn sách giáo khoa thuộc các cơ sở giáo dục. Các hội đồng này do hiệu trưởng trường – hoặc giám đốc trung tâm giáo dục thường xuyên – đứng đầu, với thành phần gồm đại diện các tổ chuyên môn, nhóm chuyên môn, đại diện giáo viên và đại diện cha mẹ học sinh.

Như vậy, việc xã hội hóa sách giáo khoa cũng đồng thời trao quyền tự chủ hơn cho các trường.

Đánh giá về Nghị quyết 88, báo Thanh Niên ngày 19/8/2025 viết: "Chủ trương 'một chương trình, nhiều sách giáo khoa' trong chương trình Giáo dục phổ thông 2018 là quyết sách chiến lược của Đảng và Nhà nước, được thể hiện xuyên suốt từ Nghị quyết số 29-NQ/TW (năm 2013) đến Nghị quyết số 88/2014/QH13. Theo đó, chương trình mang tính pháp lệnh, đảm bảo sự thống nhất nội dung và yêu cầu cần đạt trên phạm vi cả nước; còn sách giáo khoa chỉ là học liệu để thực hiện chương trình."

Theo tờ báo này, sau 5 năm triển khai, kết quả cho thấy giáo viên được tập huấn về chương trình trước khi chọn sách, khác hẳn cách tiếp cận cũ vốn phụ thuộc vào sách giáo khoa.

"Các trường có quyền lựa chọn bộ sách phù hợp với điều kiện, học sinh tiếp cận kiến thức phong phú, còn các nhà xuất bản và tác giả cạnh tranh về chất lượng, chấm dứt tình trạng độc quyền kéo dài hàng chục năm," báo Thanh Niên viết.

Đại biểu Nguyễn Thị Việt Nga, thành viên Ủy ban Văn hóa và Xã hội Quốc hội, nói với báo Tuổi Trẻ vào ngày 21/8/2025 rằng chủ trương một chương trình, nhiều bộ sách giáo khoa là "đúng đắn, tiến bộ, phù hợp với kinh nghiệm của nhiều nước có nền giáo dục phát triển trên thế giới". Theo bà Nga, nhiều nước đã giao quyền cho các trường, thậm chí cho giáo viên để tự lựa chọn sách giáo khoa dạy từ lâu.

Bà Nga nói: "Chủ trương này cũng khắc phục hạn chế của cơ chế độc quyền biên soạn sách, mở ra khả năng đa dạng hóa cách tiếp cận, khuyến khích đổi mới sáng tạo trong giảng dạy, đồng thời bảo đảm quyền lựa chọn của nhà trường và giáo viên."

Mặt khác, bà Nga nói rằng thực tiễn thực hiện "một chương trình, nhiều bộ sách giáo khoa" những năm vừa qua "vẫn còn một số vướng mắc, bật cập" và "nhiều cử tri tại các địa phương, kể cả cử tri ngành giáo dục thời gian qua cũng đã có ý kiến, gửi phản ánh" đề nghị xem xét có một bộ sách giáo khoa thống nhất, dùng chung.

Theo bà Nga, vấn đề nằm ở khâu thực hiện triển khai chưa tốt "để phát huy toàn bộ tính ưu việt của một chương trình, nhiều bộ sách giáo khoa".

Tuy nhiên, khi các ý kiến ca ngợi tính ưu việt của việc lưu hành đồng thời nhiều bộ sách giáo khoa vẫn còn nóng, Nghị quyết 71 của Bộ Chính trị đã chốt hạ vấn đề theo chiều ngược lại: thống nhất một bộ sách giáo khoa trên toàn quốc.

Sau sự ra đời của Nghị quyết 71, các bước tiếp theo là thể chế hóa chủ trương của Đảng và thực hiện.

Với phương châm mang tính mệnh lệnh "chỉ bàn làm, không bàn lùi" được áp dụng cho hầu hết các chương trình hành động dưới thời Tổng Bí thư Tô Lâm, có thể hiểu là không còn không gian để phản biện, đánh giá lại chủ trương "thống nhất một bộ sách giáo khoa" của Bộ Chính trị. Do đó, Nghị quyết 88/2014 về xã hội hóa sách giáo khoa – bất chấp được ca ngợi về tính ưu việt trong phá bỏ độc quyền, thúc đẩy sáng tạo – sẽ sớm cáo chung.

Khi BBC News Tiếng Việt liên lạc để phỏng vấn về chủ trương thống nhất một bộ sách giáo khoa, một chuyên gia về giáo dục tại Việt Nam – người từng có nhiều năm là đại biểu quốc hội, tham gia các ủy ban về văn hóa, giáo dục – đã nói: "Đảng đã quyết rồi, bây giờ nói còn có tác dụng gì nữa".

Một bộ sách thống nhất: trở lại độc quyền

Theo Nghị quyết 88/2014, Bộ Giáo dục và Đào tạo được giao soạn một bộ sách giáo khoa. Việc này đến nay chưa thực hiện được, do nhiều nguyên nhân, trong đó có việc thiếu hụt chuyên gia. Theo dự kiến ban đầu, bộ này sẽ chi khoảng 400 tỷ VND vay từ Ngân hàng Thế giới cho việc soạn bộ sách nói trên.

Cần lưu ý là việc Bộ Giáo dục và Đào tạo được chỉ đạo soạn một bộ sách giáo khoa, trong trường hợp này, không phải là để độc quyền dùng chung trên toàn quốc. Theo Nghị quyết 88, bộ sách giáo khoa này – một khi ra đời – sẽ cạnh tranh sòng phẳng với các bộ sách giáo khoa khác.

Tuy nhiên, Nghị quyết 71 của Bộ Chính trị đã đi ngược lại với chương trình xã hội hóa nói trên: xóa bỏ cơ chế "một chương trình, nhiều bộ sách giáo khoa", thống nhất còn một bộ sách giáo khoa trên toàn quốc.

Việc có một bộ sách giáo khoa được đánh giá sẽ đem lại một số thuận lợi, như giúp nhà nước dễ dàng quản lý hơn. Khi có nhiều bộ sách giáo khoa, nhà nước cần phải thẩm định, phê duyệt, quản lý chặt chẽ để đảm bảo hạn chế được chuyện móc ngoặc giữa đơn vị phát hành và nhà trường trong chọn sách, quản lý việc tái bản để đảm bảo không có tình trạng bên phát hành thay đổi bản in thường xuyên, tạo gánh nặng tài chính cho người học. Với một bộ sách thì nhà nước sẽ không còn nhọc công cho những vấn đề đó.

Nhà trường cũng không cần phải lập hội đồng chọn sách giáo khoa, vì chỉ có một lựa chọn duy nhất.

Nếu bộ sách giáo khoa do nhà nước cung cấp được phát miễn phí, như Nghị quyết 71 đã đề ra thời hạn để phấn đầu là năm 2030, thì điều này sẽ có lợi cho người học, đặc biệt là người nghèo, xét về khía cạnh kinh tế.

Tuy nhiên, kinh tế chỉ là một trong nhiều bài toán của giáo dục nói chung và sách giáo khoa nói riêng. Cứu cánh của giáo dục vẫn là tạo ra chất lượng sản phẩm con người như thế nào, do đó, yếu tố chuyên môn cần được xem xét cẩn trọng.

Bà Vũ Thị Phương Anh – cựu Giám đốc Trung tâm Khảo thí và Đánh giá chất lượng đào tạo Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh – chia sẻ ý kiến với BBC News Tiếng Việt: "Dựa trên quan điểm chuyên môn, nếu cấm hết các đơn vị khác, chỉ để nhà nước làm một bộ sách giáo khoa thì tôi không đồng tình. Khi đã muốn cá nhân hóa, muốn sáng tạo trong việc dạy và học, muốn mỗi người học phát triển tối đa đặc điểm của mình thì một bộ sách là phản sư phạm."

Theo bà Phương Anh, việc chuyển qua chỉ sử dụng một bộ sách giáo khoa phần nào phản ánh tư duy đồng phục vẫn còn tồn tại trong xã hội Việt Nam. Dựa trên trải nghiệm học tập và giảng dạy lâu năm, bà cho rằng sách giáo khoa không nên là pháp lệnh. Vì mục tiêu của người dạy là khơi mở sự tò mò, sáng tạo của người học, từ đó kích thích sự chủ động tìm học của họ, sách giáo khoa sẽ đóng vai trò như công cụ giúp người học tiếp nhận thêm nguồn kiến thức cơ bản.

Một điều đặt ra nữa, theo bà Phương Anh, là chất lượng của sách giáo khoa như thế nào. Sẽ thật lãng phí nếu người học sử dụng sách giáo khoa nhưng vẫn phải cần thêm nhiều tài liệu tham khảo bên ngoài. Đó không chỉ là sự lãng phí về mặt tiền bạc, mà còn là ảnh hưởng đến thời gian, công sức của tất cả đối tượng, từ giáo viên, học sinh, phụ huynh và toàn xã hội.

Việc có nhiều bộ sách giáo khoa sẽ phá bỏ thế độc quyền xuất bản, vì khi có nhiều đơn vị tham gia xuất bản sẽ làm tăng tính cạnh tranh. Các cơ sở giáo dục và người học sẽ có thêm nhiều sự lựa chọn để cân đo đong đếm xem chất lượng bộ sách nào thực sự phù hợp với mình.

Chia sẻ trên báo Tiền Phong vào ngày 22/8, Tiến sĩ Giáp Văn Dương cho rằng, trong trong lĩnh vực giáo dục, quan điểm "nhà nước cần giữ vai trò chủ đạo" vẫn đang được nhiều người ủng hộ, có thể chỉ đơn thuần là để thuận tiện trong việc quản lý hoặc tâm lý không yên tâm khi giao việc biên soạn sách giáo khoa cho các đơn vị xuất bản.

Theo ông Dương, phía sau câu chuyện làm một bộ sách giáo khoa của nhà nước là vấn đề lớn hơn, đó là nhà nước có cần thiết phải giữ vai trò chủ đạo trong việc trực tiếp làm sách giáo khoa, hay tập trung vào quản lý nhà nước trong việc thẩm định và phát hành sách giáo khoa.

Chuyên gia này ví von rằng lựa chọn sách cũng như gọi món trong nhà hàng. Giữa một bên là món ăn vật chất, một bên là món ăn tinh thần, nếu có nhiều món để chọn thì mức độ tự chủ sẽ cao hơn. Việc lựa chọn ăn món nào cũng cần sự sáng tạo hơn trong việc ra quyết định. Về phía nhà hàng, khi bắt buộc phải chế biến nhiều món ăn, thì mức độ sáng tạo cũng sẽ cao hơn.

Ông Dương cũng bày tỏ sự lo ngại về sự độc quyền giá cả, tư duy và phương pháp dạy học. "…Điều kiện tiên quyết để có độc quyền là khi chỉ có một lựa chọn, một giải pháp, một nhà cung cấp. Nếu chỉ có một bộ sách giáo khoa được sử dụng trên thực tế, thì khả năng sa vào độc quyền lớn hơn nhiều so với nhiều bộ," ông nói.

Chia sẻ với BBC News Tiếng Việt, bà Vũ Thị Phương Anh nói rằng "mỗi bộ sách giáo khoa cần đảm bảo được tính đại diện." Thay vì làm một bộ sách chỉ phù hợp với một loại đối tượng, những nhà biên soạn, đơn vị xuất bản cần nghĩ cách để cân bằng nội dung phù hợp với đa số. Tính đại diện ở đây không đơn thuần là kiến thức, nó còn là sự phù hợp theo đặc điểm dân tộc, văn hóa giữa các vùng miền trên cả nước.

Một dẫn chứng cho việc này là Ấn Độ, một đất nước khổng lồ với tính đa dạng rất lớn về văn hóa, ngôn ngữ, sắc tộc. Theo chia sẻ của các đồng nghiệp Ấn Độ tại BBC, nước này có nhiều bộ sách giáo khoa, thậm chí mỗi bang có nhiều bộ sách giáo khoa khác nhau.

Tại Trung cộng, việc thống nhất sách giáo khoa đã được thực hiện đối với một số môn như chính trị, lịch sử và tiếng Trung từ năm học 2019-2020, theo website của Quốc vụ viện Trung cộng. Các sách giáo khoa thống nhất đối với cấp trung học phổ thông về lịch sử, chính trị tập trung nhiều vào lịch sử cách mạng Trung cộng, trong đó có năm bài báo của Mao Trạch Đông, năm bài của Lỗ Tấn. Sách cũng khẳng định Tây Tạng và Tân Cương là các khu tự trị của Trung cộng, còn Đài Loan và các đảo ở Nam Hải (Biển Đông) là các phần không thể tách rời của Trung cộng.

Có thể thấy, Trung cộng tập trung thống nhất sách giáo khoa ở nhóm môn học liên quan tới tư tưởng, chính trị, tuyên truyền.

Trong một bài viết đăng ngày 16/8, báo Thanh Niên cho rằng một bộ sách giáo khoa dùng chung sẽ gây nhiều hệ lụy: triệt tiêu cạnh tranh và đổi mới; khó đáp ứng sự đa dạng vùng miền; hạn chế sáng tạo của giáo viên; dễ dẫn đến quan điểm một chiều và độc quyền kiến thức. Theo tờ báo này, nhiều nước đã từ bỏ mô hình một bộ sách giáo khoa dùng chung, thay vào đó áp dụng chương trình chung nhưng có nhiều bộ sách giáo khoa để vừa đảm bảo chuẩn vừa khuyến khích sáng tạo.

Làm thế nào để soạn bộ sách giáo khoa mới?

Trước khi có Nghị quyết 71 của Bộ Chính trị, nhiều tờ báo đã ca ngợi tính ưu việt của "một chương trình, nhiều bộ sách giáo khoa", nêu ra nhiều bất lợi của việc chỉ có một bộ sách giáo khoa.

Tuy nhiên, sau khi Nghị quyết 71 có chủ trương thống nhất một bộ sách giáo khoa, báo chí do nhà nước quản lý đã bắt đầu đăng bài cổ vũ cho hướng đi này.

Báo Dân trí khẳng định nghị quyết mới của Bộ Chính trị "đang được dư luận đón nhận và kỳ vọng giảm gánh nặng, tạo ổn định, đồng bộ và hiệu quả".

Báo VietNamNet cho rằng các bộ sách hiện tại có ít khác biệt với nhau, nên việc quy về một mối là phù hợp. Theo báo Nhân Dân, thống nhất một bộ sách "là giải pháp thiết thực để giảm chênh lệch chất lượng dạy và học giữa các vùng miền, đồng thời tạo nền tảng cho đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục phổ thông trong giai đoạn tới."

Trái với phát biểu trên báo Tuổi Trẻ đã được dẫn lại ở phần trên của bài viết này về tính ưu việt của "nhiều bộ sách giáo khoa", bà Nguyễn Thị Việt Nga, được báo Giáo dục và Thời đại dẫn lời vào ngày 14/9, nói rằng Nghị quyết 71 "là chủ trương đúng đắn, sâu sắc, sát hợp tình hình thực tế hiện nay".

Nhưng việc soạn một bộ sách giáo khoa thống nhất trong thời gian gấp rút có khả thi?

Trả lời báo Lao Động vào ngày 14/9, Tiến sĩ Hoàng Ngọc Vinh – cựu Vụ trưởng Vụ Giáo dục chuyên nghiệp, Bộ Giáo dục và Đào tạo – cho rằng có ba phương án cho việc có một bộ sách giáo khoa thống nhất. Thứ nhất là làm mới hoàn toàn một bộ sách giáo khoa từ đầu. Thứ hai là chọn một bộ tốt nhất trong số các bộ hiện nay rồi biên tập, chỉnh sửa. Thứ ba là chọn lọc những bài hay nhất từ nhiều bộ để ghép lại.

Ông Vinh cho rằng phương án làm mới hoàn toàn là bất khả thi do cần "quá nhiều thời gian, nguồn lực".