Thống kê cho
hay cứ một trong tám công dân Cộng hòa Dân chủ Đức cộng tác hoặc làm việc cho
mật vụ nước này
Tiếp tục loạt
bài khảo cứu về kinh nghiệm xử lý di sản chủ nghĩa cộng sản ở Trung và Đông Âu,
BBC xin lược giới thiệu với bạn đọc bài chuyên luận của Phó Giáo sư, Tiến sỹ
Cynthia M. Horne, nhà nghiên cứu thuộc Western Washington University về các
khía cạnh đồng lõa, hiệu ứng niềm tin và kinh nghiệm thanh lọc xã hội ở các chế
độ hậu cộng sản.
Sau đây là
nội dung bài khảo cứu:
Mức độ tin
tưởng vẫn còn thấp ở các nước hậu cộng sản ở Trung và Đông Âu, thậm chí sau hơn
hai mươi năm Bức tường Berlin
Các di sản của
chủ nghĩa cộng sản bị cáo buộc là nguyên nhân gây ra ngờ vực và bi quan về lòng
tốt con người và các quan công quyền. Về bản chất, các di sản của chủ nghĩa
cộng sản gây ức chế khả năng người dân tin tưởng vào chính phủ, cảnh sát, đồng
nghiệp, truyền thông, các tổ chức dân sự của họ, như nhà thờ và các hội đoàn.
Sự ngờ vực
được chế độ cộng sản trước đây tạo ra bằng cách vừa chủ động vừa thụ động. Đã
có chiến lược được cố tình tạo ra nhằm gây ra sự mất lòng tin giữa công dân để
đảm bảo lòng trung thành trước hết với nhà nước. Mỗi quốc gia trong khu vực
Trung và Đông Âu có ‘phiên bản riêng’ của mình về cảnh sát chìm hay mật vụ,
chẳng hạn như là Stasi ở Đông Đức, Securitate ở Romania i và Komitet Durzhavna
Sigurnost ở Bulgaria. Cảnh sát mật và mạng lưới chỉ điểm mà họ tuyển dụng (hoặc
cưỡng chế) cộng tác cố ý tạo ra sự sợ hãi và mất lòng tin rộng rãi. Ví dụ,
Stasi thực hành chính sách Zersetzung hay một dạng khủng bố tinh thần gây phá
hủy, đảo lộn cuộc sống của đối tượng nào không chịu hợp tác. Sau năm 1989, quy
mô rộng lớn của các hồ sơ mật vụ và các mức độ cộng tác, đôi khi tự nguyện và
đôi khi bằng vũ lực, do thám bạn bè, đồng nghiệp, gia đình và vợ hoặc chồng đã
được tiết lộ. Tất cả điều này hậu thuẫn sự ngờ vực có lý tính được tiếp diễn
đối với chính phủ và đồng bào.
Đồng
lõa
Các hồ sơ mật
vụ của Stasi nhiều tới mức không chứa hết bằng các bao bố
Về đồng lõa
tích cực, người ta ước tính rằng ở Đông Đức, cứ tám công dân lại có một người
hợp tác hoặc làm việc cho mật vụ. Hợp tác với cảnh sát chìm tạo lập ra 1,35
triệu hồ sơ ở Romania, các tài liệu có độ dài tương đương 15 km. Tại Albania,
25% người dân trưởng thành làm việc bán thời gian như những chỉ điểm cho công
an mật, với 10.000 nhân viên làm việc toàn thời gian với cấp bậc quân sự. Cộng
hòa Czech có khoảng 19km hồ sơ lưu trữ. Thậm chí Bulgaria, nước có tỷ lệ cộng
tác với mật vụ tương đối thấp, chính quyền vẫn thuê từ 75.000-80.000 người dân
làm chỉ điểm, cung cấp thông tin bán thời gian và từ 15.000-20.000 người làm
việc toàn thời gian vào giai đoạn cuối của chế độ, bên cạnh từ 250.000-300.000
sỹ quan làm việc toàn thời gian trong suốt giai đoạn cộng sản cầm quyền. Đây là
các tỷ lệ cao nếu so với một dân số chỉ 9 triệu người vào cuối năm 1989.
Ngay cả những
người tuy không cộng tác tích cực với cảnh sát mật vẫn có thể được coi là hoạt
động thụ động và do đó là “đồng lõa.” Vaclav Havel, nhà bất đồng chính kiến
đáng kính và sau này là cựu Tổng thống Cộng hòa Czech mô tả hiện tượng đồng lõa
có hệ thống đã buộc các công dân "sống trong sự dối trá." Như Rosenberg
mô tả trong bài báo “Ngoại giao” nổi tiếng của bà từ năm 1995:
“Các chế độ
độc tài Đông Âu biến tất cả xã hội trở thành những âm mưu. Hầu như tất cả mọi
người đều là nạn nhân của chủ nghĩa cộng sản khi phải sống theo nó, hầu như tất
cả mọi người đều tham gia vào việc đàn áp. Bên trong một chế độ cộng sản, mạng
lưới đồng lõa chạy như hệ thống tĩnh mạch và động mạch trong cơ thể con người
... Sự đồng lõa của họ được che dấu, ngay cả bởi bản thân họ, bởi thực tế rằng
tất cả các công dân bình thường đều cư xử theo cùng một cách."
Các tiết lộ về
phạm vi và chiều sâu sự đồng lõa với cảnh sát chìm, an ninh hay mật vụ cộng sản
đã làm suy yếu lòng tin trong xã hội. Ngoài ra, việc nhiều người trong số các
đối tượng từng nắm các vị trí quyền lực dưới chế độ cộng sản vẫn còn tại vị sau
đó đã là một nhân tố có vai trò rất tiêu cực trong việc làm cho người dân củng
cố niềm tin vào chính thể mới thời hậu cộng sản.
Thanh
lọc
Một hồ sơ
tjhư tín mật vụ ở nước Liên Xô dưới thời Stalin
Giải quyết
những di sản gây mất lòng tin trong xã hội và nhà nước vẫn còn là một mối quan
tâm cấp bách đối với các chính phủ hậu cộng sản ở Trung và Đông Âu. Nhiều nước
trong khu vực đã chuyển đổi sang các hệ thống pháp luật khác nhau thời hậu cộng
sản để xử lý các hành vi sai trái trong quá khứ. Một trong những hình thức phổ
biến về chuyển giao tư pháp ở khu vực này là thanh lọc.
Thanh lọc ở
khu vực Trung và Đông Âu là một tập hợp các quy tắc rà soát các vị trí việc làm
của quan chức, cán bộ trong một số lĩnh vực nhất định, được thiết kế để cấm các
quan chức cộng sản và các cựu cộng tác viên với mật vụ hay công an mật trước
kia, nắm các chức vụ cao ở các cơ quan công quyền, công cộng, hoặc đôi khi là
các chức vụ có thể gây ảnh hưởng và tác động tới niềm tin trong xã hội nói
chung. Về mặt biểu tượng, đây cũng có nghĩa là việc làm sạch về mặt đạo đức hay
thanh tẩy các "tội lỗi" của chủ nghĩa cộng sản.
Điểm then chốt
và trung tâm của thanh lọc là niềm tin rằng các cá nhân hay đối tượng từng phục
vụ hoặc hợp tác với mật vụ, hoặc từng nắm giữ các vị trí quyền lực trong chế độ
cộng sản, về mặt đạo đức đã bị nhiễm độc và không xứng đáng với các chức vụ
được công chúng đặt niềm tin theo chế độ dân chủ mới.
Vojtech Cepl,
tác giả của hiến pháp Czech và thẩm phán được bổ nhiệm của Tòa án Hiến pháp của
Cộng hòa Czech, cho rằng thanh lọc là một loại hình hy sinh còn có tính nghi lễ
nằm khôi phục trật tự xã hội, với vai trò quan trọng trong việc chuyển đổi
"văn hóa đạo đức của công dân ở Đông Âu. Từ quan điểm này, thanh lọc không
chỉ tạo hiệu ứng cụ thể làm thay đổi hệ thống quan liêu bằng cách rà soát các
văn phòng công lập, bán công lập và các vị trí chức vụ, mà nó còn có chức năng
thanh tẩy đạo đức mang tính biểu tượng.
Biện
pháp
Một số quốc
gia như Cộng hòa Czech đã ban hành chính sách thanh lọc sớm và rộng rãi, còn
một vài nước khác như Albania
Chính sách
thanh lọc có thể nhắm vào nhiều loại vị trí, chức vụ khác nhau, từ các cơ quan
cấp cao của chính quyền như quốc hội, nội các chính phủ hay ngành tư pháp, cho
tới các vị trí chính trị cấp trung cao như như thị trưởng, lãnh đạo cấp khu
vực, cho tới các tổ chức quốc doanh hay của nhà nước như lãnh đạo, quản lý ngân
hàng hoặc lãnh đạo các công ty lớn, tới các nhà báo ở các cơ quan phát thanh
truyền hình hoặc truyền thông, cho đến các cá nhân, đối tượng làm việc ở các vị
trí gây lòng tin của công chúng như các học giả, giáo viên trung học, lãnh đạo
công đoàn và các giáo sĩ hoặc các nhà lãnh đạo tôn giáo.
Không quốc gia
nào trong số này biến luật thanh lọc thành những sự trừng phạt nghiêm trọng,
không có án phạt tù hoặc các vụ xét xử hành vi có tội nào.
Tuy nhiên,
trừng phạt có thể thuộc một trong hai dạng thức, thứ nhất là ngăn cản đối tượng
vào một vị trí lao động từ 5-10 năm, tùy thuộc vào quốc gia và/hoặc thứ hai chỉ
đơn giản là có thông báo chính thức về việc người đó từng đồng lõa, một hình
thức lộ diện, nhắm vào liêm sỉ. Luật thanh lọc ở các nơi có điểm chung là soi
tỏ để công chúng thấy trước sự chuyển động, tham gia của các đối tượng từng
đồng lõa, cộng tác với mật vụ, an ninh của chế độ cũ vào các vị trí quyền lực
hoặc tạo niềm tin của công chúng trong thể chế mới.
Các thông tin
được sử dụng trong quá trình thanh lọc thường bắt nguồn từ các hồ sơ của cảnh
sát mật. Nếu một cá nhân có một hồ sơ hoặc tên tuổi của mình xuất hiện trên các
biên bản, hồ sơ trong các cuộc họp, gặp gỡ với mật vụ, an ninh, anh ta có thể
được cho là phạm tội hợp tác, đồng lõa.
Thông tin về
việc mà bạn từng là một cộng tác viên của mật vụ, an ninh cộng sản được công bố
chính thức trên báo chí và trên mạng Internet, và thường dẫn đến các "cuộc
săn đuổi" như là các vụ cáo buộc. Hoặc thông tin có thể được công bố chính
thức hơn trong một danh mục công cộng được các cơ quan chịu trách nhiệm giám
sát hồ sơ loan bố, như trường hợp Viện Tưởng niệm Quốc gia tại Ba Lan hoặc Hội
đồng Quốc gia Nghiên cứu Tàng thư An ninh, Mật vụ ở Romania.
Có nhiều vấn
đề về tính chính xác của các thông tin hồ sơ. Tính xác thực của thông tin trong
các hồ sơ an ninh, mật vụ nổi tiếng là có các vấn đề, và nhiều hồ sơ đã được
lọc ra và tiêu hủy sớm từ đầu quá trình chuyển đổi chế độ. Ngoài ra, danh sách
cung cấp thông tin thường không xác định mức độ tham gia của đối tượng, do đó
có thể có những sai lầm trong việc quy tội cho một số đối tượng thụ động tham
gia hoặc thuộc bên thứ ba. Hệ quả là, việc công bố thông tin này có thể bị chỉ
trích là gây ra chia rẽ trong xã hội, và có thể trở nên lợi bất cập hại.
Hồ
sơ
Trung Quốc
hiện là một trong các quốc gia có số lượng mật vụ và cộng tác viên khó xác định
Công bố hồ sơ
về làm mật vụ hoặc hợp với an ninh chìm đã tác động đến nhiều các cá nhân nắm
các vị trí cao cấp trong chính phủ, trong các cơ quan công cộng và các tổ chức
xã hội, cũng như với những người bất đồng chính kiến, các học giả và các nhà
báo. Các tiết lộ rằng các lãnh đạo đương chức từng cộng tác với mật vụ cộng sản
đã lật bày các vụ bê bối chính trị. Ví dụ, cựu Tổng thống Bulgaria Georgi
Purvanov bị tiết lộ từng là một cộng tác viên. Cựu Tổng thống Ba Lan,
Aleksander Kwaśniewski, cũng bị cáo buộc là sỹ quan mật vụ "Alek".
Hay Péter Medgyessy, cựu Thủ tướng Hungary
Ở một số nước,
danh sách các cộng tác viên cộng sản tiếp tục bao gồm nhiều cá nhân làm việc
trong tất cả các vị trí, tầng bậc của ngành tư pháp, nghị viện, và nội các. Vào
năm 2012, Ủy ban Hồ sơ của Bulgaria tiết lộ rằng khoảng 40% viên chức Bộ Ngoại
giao đương chức, bao gồm nhiều đại sứ cấp cao, từng là các cộng tác viên của
mật vụ cộng sản, điều đã khơi mào một vụ bê bối chính trị. Sau năm 1989, khoảng
1.600 cựu sỹ quan an ninh Securitate vẫn tiếp tục đảm nhiệm các chức vụ quan
trọng trong các cơ quan tình báo của Romania
Một số nhà
lãnh đạo bất đồng cũng bị cáo buộc là cộng tác viên, điều làm bôi nhọ hình ảnh
và câu chuyện về vai trò của họ trong cuộc thay đổi chế độ và trong cuộc Cách
mạng Nhung. Bản thân nhà lãnh đạo phong trào Công đoàn Đoàn kết và cựu Tổng
thống Ba Lan, Lech Wałęsa đã nhiều lần bị cáo buộc hợp tác với cảnh sát mật, và
một hồ sơ về ông đã được công bố để chứng tỏ rằng ông từng là cộng tác viên
hoặc đặc tình “Bolek.” Ông Walesa lúc đầu phủ nhận rằng hồ sơ này có thể tồn
tại, sau đó ông phản bác rằng hồ sơ chứa đựng thông tin sai lệch, và sau cùng
tuyên bố ông đã "chơi một trò chơi" với cảnh sát mật và không bao giờ
thực sự cung cấp cho họ bất kỳ thông tin nào.
Tương tự như
vậy, Marian Jurczyk, một lãnh đạo của Công đoàn Đoàn kết trong cuộc biểu tình ở
Szczecin vào năm 1980, đã được tiết lộ là một nhân viên mật vụ thời kỳ cộng
sản, mặc dù sau đó ông đã được một tòa án cấp thấp miễn tội. Tuy nhiên, sự đồng
lõa của các nhà lãnh đạo Công đoàn Đoàn kết hàng đầu với cảnh sát mật đã đe dọa
làm hỏng hình ảnh mạnh mẽ và anh hùng về những người bất đồng chính kiến nói
chung ở Đông Âu.
'Gây
sốc'
Cựu chủ tịch
Cuba Fidel Castro (trái) được cho là người dành nhiều 'công sức' cho thiết lập
chế độ mật vụ ở Cuba
Tiết lộ về sự
đồng lõa của các tổ chức xã hội cũng tạo ra phân cực xã hội. Việc đồng lõa giữa
các giáo sĩ công giáo Ba Lan đã gây sốc cho đất nước đông đảo giáo dân Công
giáo này. Những tiết lộ này làm suy yếu niềm tin vào Giáo hội, một tổ chức sống
sót dưới chế độ cộng sản và cung cấp một diễn đàn công dân có tính chất thay thế.
Đầu năm 2012,
Ủy ban Hồ sơ của Bulgaria tiết lộ rằng 75% các nhà lãnh đạo tôn giáo hàng đầu
của Hội Đồng Chính Thống Giáo cao cấp (Orthodox Holy Synod) ngày nay từng làm
các cộng tác viên với mật vụ. Niềm tin của các công dân vào nhà thờ ngay lập
tức đã giảm xuống. Do giáo hội ở cả hai quốc gia trước đó từng được xếp hạng
cao về độ tin cậy, việc tiết lộ hồ sơ đã gây ra một hiệu ứng tiêu cực mà không
hề làm tăng cường sự tin tưởng trong xã hội.
Việc truy cập
hồ sơ còn là một con dao hai lưỡi. Ở nhiều nước trong khu vực, nhưng không phải
là tất cả, luật về truy cập hồ sơ đã cho phép các công dân có thể tra cứu nội
dung hồ sơ cá nhân của họ. Những hồ sơ này có chứa thông tin lưu trữ về những
gì người khác thông tin cho chế độ về bạn, bao gồm những tiết lộ về sự phản bội
của bạn bởi các ông chủ, các đồng nghiệp, hàng xóm, và đôi khi bởi người thân
và vợ hoặc chồng.
Lòng tin giữa
các cá nhân hoặc niềm tin vào người khác hiện vẫn còn rất thấp trong khu vực,
so với các quốc gia hậu độc tài khác.
Đổi
mới
Hơn 20 năm sau
khi chương trình thanh lọc đầu tiên bắt đầu vào năm 1991 ở Czechoslovakia, các
nước trong khu vực Trung và Đông Âu tiếp tục chuyển sang các chính sách thanh
lọc để giải quyết các vấn đề hiện hữu của họ về tham nhũng, lòng tin và dân chủ
hóa. Năm 2008, Albania Romania
và Moldova Hungary
Còn các công
bố của Ủy ban Hồ sơ của Bulgaria năm 2011-2012 về lịch sử và hành vi đồng lõa,
hợp tác với mật vụ trong chế độ cộng sản cũ ở một số đối tượng trong các giới
truyền thông, học giả, nghị sỹ quốc hội và có thể cả ở một số nhà "triệu
phú khả tín," cho chúng ta thấy rằng quá trình thanh lọc dưới dạng thức
tiết lộ, công bố hồ sơ tiếp tục tồn tại và vận hành.
Nói tóm lại,
hiệu quả của luật thanh lọc và truy cập hồ sơ vẫn còn là một câu hỏi mở. Điều
rõ ràng là di sản của sự mất lòng tin vào các chính phủ và đồng bào của các
công dân vẫn tiếp tục có tác động tiêu cực đến xã hội và công việc quản trị nó.
Tiến sỹ
Cynthia M. Horne
No comments:
Post a Comment
Note: Only a member of this blog may post a comment.