Trump thổi bay trật tự thế giới _ châu Âu khổ sở tìm lối thoát

Như một chuyên gia nhận định, "Chủ nghĩa Trump sẽ sống sót sau nhiệm kỳ tổng thống của ông ấy." Vậy những quốc gia nào đủ khả năng đứng lên lãnh đạo khi Mỹ rút lui?

Vào lúc 9 giờ sáng một ngày tháng Hai năm 1947, Đại sứ Anh tại Washington DC, Lord Inverchapel, bước vào Bộ Ngoại giao Mỹ để trao cho Ngoại trưởng George Marshall hai thông điệp ngoại giao được in trên giấy xanh để nhấn mạnh tầm quan trọng: một về Hy Lạp, một về Thổ Nhĩ Kỳ.

Kiệt quệ, khánh kiệt và nợ chồng chất nợ với Mỹ, Anh thông báo với Mỹ rằng họ không thể tiếp tục hỗ trợ lực lượng chính phủ Hy Lạp đang chiến đấu chống lại cuộc nổi dậy của những người Cộng sản có vũ trang. Anh đã thông báo kế hoạch rút quân khỏi Palestine và Ấn Độ, đồng thời thu hẹp sự hiện diện của họ ở Ai Cập.

Mỹ lập tức nhận thấy nguy cơ thực sự Hy Lạp sẽ rơi vào tay phe cộng sản, và do đó, chịu sự kiểm soát của Liên Xô.

Và nếu Hy Lạp thất thủ, Mỹ lo ngại Thổ Nhĩ Kỳ có thể là mục tiêu tiếp theo, trao cho Moscow quyền kiểm soát vùng Địa Trung Hải phía Đông, kể cả kênh đào Suez, một tuyến đường thương mại toàn cầu quan trọng.

Gần như chỉ trong một đêm, Mỹ đã lấp đầy khoảng trống mà Anh để lại.

 

"Đây phải là chính sách của Mỹ," tổng thống của Mỹ khi đó Harry Truman tuyên bố. "Để hỗ trợ những dân tộc tự do đang chống lại nỗ lực khuất phục từ các thiểu số vũ trang hoặc từ áp lực bên ngoài."

Đó là sự khởi đầu của Học thuyết Truman. Cốt lõi của học thuyết này là ý tưởng việc giúp bảo vệ nền dân chủ ở nước ngoài là điều sống còn đối với lợi ích quốc gia Mỹ.

Tiếp theo đó là hai sáng kiến lớn của Mỹ: Kế hoạch Marshall, một gói viện trợ khổng lồ để tái thiết các nền kinh tế châu Âu bị tàn phá, và việc thành lập NATO vào năm 1949, được thiết kế để bảo vệ các nền dân chủ khỏi Liên Xô - quốc gia lúc bấy giờ đã mở rộng quyền kiểm soát sang phần phía đông của châu Âu.

Dễ nhận thấy đó là thời điểm vai trò lãnh đạo thế giới phương Tây chuyển giao từ Anh sang Mỹ. Chính xác hơn, đấy là thời khắc để thấy rõ rằng vai trò này thực ra đã chuyển giao từ trước.

Mỹ, một quốc gia vốn theo chủ nghĩa biệt lập nhờ sự che chở an toàn từ hai đại dương bao la, đã nổi lên sau Thế chiến II trở thành lãnh đạo của thế giới tự do. Khi mở rộng sức mạnh trên toàn cầu, Mỹ đã dành nhiều thập kỷ sau chiến tranh để định hình lại phần lớn thế giới theo hình mẫu của mình.

Thế hệ bùng nổ dân số (baby boomer) lớn lên trong một thế giới mà hình thức, âm thanh và hành vi giống Mỹ hơn bao giờ hết. Và Mỹ đã trở thành bá chủ văn hóa, kinh tế và quân sự của thế giới phương Tây.

Tuy nhiên, những giả định cơ bản mà Mỹ vốn dựa vào để xây dựng các tham vọng địa chiến lược của mình giờ đây dường như đang trên đà thay đổi.

Donald Trump là vị tổng thống Mỹ đầu tiên kể từ Thế chiến II dám đặt dấu hỏi cho vai trò mà nước Mỹ đã tự định hình từ hàng chục năm trước. Ông làm điều này một cách quyết liệt, khiến nhiều người cảm thấy trật tự thế giới cũ đã tan vỡ trong khi trật tự mới vẫn chưa xuất hiện.

Câu hỏi quan trọng là quốc gia nào sẽ đứng lên nắm lấy cơ hội? Và trong bối cảnh an ninh châu Âu đang căng thẳng hơn bao giờ hết, liệu giới lãnh đạo của lục địa già, những người đang loay hoay tìm lối thoát, có khả năng đưa ra phản ứng phù hợp?

Thách thức di sản Truman

Sự phản đối của Tổng thống Trump đối với trật tự quốc tế sau năm 1945 đã có từ nhiều thập kỷ trước. Gần 40 năm trước, ông đã đăng quảng cáo toàn trang trên ba tờ báo Mỹ để chỉ trích cam kết của quốc gia này đối với việc bảo vệ các nền dân chủ trên thế giới.

"Trong nhiều thập kỷ, Nhật Bản và các quốc gia khác đã lợi dụng Mỹ," ông viết vào năm 1987.

"Tại sao những quốc gia này không trả tiền cho Mỹ về mạng người và hàng tỷ đô la mà chúng ta đang mất để bảo vệ lợi ích của họ?

Thế giới đang cười nhạo các chính trị gia Mỹ khi chúng ta bảo vệ những con tàu không thuộc sở hữu của mình, chở dầu chúng ta không cần, đến các đồng minh không chịu giúp đỡ."

Đây là quan điểm mà ông đã nhắc lại kể từ khi bắt đầu nhiệm kỳ tổng thống thứ hai.

Và sự tức giận của một số người trong chính quyền của ông đối với những gì họ coi là sự phụ thuộc của châu Âu vào Mỹ dường như đã được thể hiện trong các tin nhắn bị rò rỉ về các cuộc không kích vào Houthi ở Yemen.

Trong đoạn chat bị lộ, tài khoản có tên Phó Tổng thống JD Vance viết rằng các nước châu Âu có thể hưởng lợi từ các cuộc tấn công. Tài khoản này viết: "Tôi ghét việc lại phải giải cứu châu Âu."

Một tài khoản khác, được xác định là Bộ trưởng Quốc phòng Pete Hegseth, trả lời ba phút sau: "Phó Tổng thống: Tôi hoàn toàn hiểu sự ghê tởm của ông đối với việc châu Âu ăn bám miễn phí. Thật THẢM HẠI."

Quan điểm của ông Trump dường như vượt xa cả việc chỉ trích những người mà ông cho là đang lợi dụng sự hào phóng của Mỹ.

Ngay đầu nhiệm kỳ tổng thống thứ hai, ông có vẻ như đã tỏ ra thân thiện với Tổng thống Nga Vladimir Putin, nói với Nga rằng Ukraine sẽ không được gia nhập NATO và không nên mong đợi lấy lại lãnh thổ đã mất vào tay Nga.

Nhiều người coi đây là việc trao đi hai con bài mặc cả quan trọng trước khi các cuộc đàm phán bắt đầu. Ông dường như không yêu cầu Nga bất cứ điều gì đáp lại.

Mặt khác, một số người ủng hộ Trump lại nhìn thấy ở Tổng thống Putin hình ảnh một nhà lãnh đạo mạnh mẽ, thể hiện nhiều giá trị bảo thủ mà họ đồng tình.

Đối với một số người, ông Putin là đồng minh trong "cuộc chiến chống lại sự tỉnh thức" (woke).

Chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ hiện nay, ít nhất một phần, bị chi phối do cuộc chiến văn hóa trong nước. An ninh châu Âu đã vướng vào cuộc đối đầu giữa hai tầm nhìn phân cực và đối chọi lẫn nhau về những giá trị mà Mỹ đại diện.

Một số người cho rằng sự chia rẽ này sâu sắc hơn những quan điểm riêng của Trump, và châu Âu không thể chỉ ngồi yên chờ đợi nhiệm kỳ của ông kết thúc.

"Mỹ ngày càng xa rời các giá trị châu Âu," Ed Arnold, nhà nghiên cứu cấp cao tại Viện Nghiên cứu Liên hiệp Hoàng gia (RUSI) ở London, nhận định.

"Điều đó khó chấp nhận [đối với người châu Âu] bởi vì nó cho thấy đây là vấn đề mang tính cấu trúc, văn hóa và có khả năng kéo dài."

"Tôi cho rằng những gì nước Mỹ đang đi theo hiện nay sẽ còn tiếp tục sau khi ông Trump rời nhiệm sở. Tồi nghĩ chủ nghĩa Trump còn kéo dài hơn nhiệm kỳ tổng thống của ông ấy."

Điều 5 của NATO 'đang hấp hối'

Nhà Trắng dưới thời ông Trump tuyên bố sẽ không còn là bên bảo đảm an ninh chính cho châu Âu nữa và các quốc gia châu Âu nên tự chịu trách nhiệm về quốc phòng của mình và tự chi trả cho việc đó.

"Nếu [các nước NATO] không trả tiền, tôi sẽ không bảo vệ họ. Không, tôi sẽ không bảo vệ họ," vị tổng thống đã nói như vậy vào tháng 3/2025.

Trong gần 80 năm, nền tảng an ninh châu Âu được đặt trong Điều 5 của Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương, quy định bất kỳ cuộc tấn công vào một quốc gia thành viên của liên minh đều là một cuộc tấn công vào tất cả.

Tháng trước, tại Phố Downing, ngay trước chuyến thăm Nhà Trắng, Thủ tướng Anh Keir Starmer đã nói với tôi trong một cuộc phỏng vấn rằng ông tin tưởng Mỹ vẫn là thành viên chủ chốt của NATO và cá nhân ông Trump vẫn cam kết với Điều 5.

Những người khác thì không lạc quan đến thế.

Ben Wallace, cựu Bộ trưởng Quốc phòng trong chính phủ Bảo thủ trước đây, nói với tôi trước đó trong tháng này: "Tôi nghĩ Điều 5 đang hấp hối.

Nếu châu Âu, bao gồm cả Vương quốc Anh, không hành động quyết liệt, đầu tư mạnh vào quốc phòng và coi trọng vấn đề này, thì có khả năng NATO như chúng ta biết sẽ chấm dứt, cả Điều 5 cũng vậy.

Hiện tại, tôi sẽ không dám chắc rằng Điều 5 sẽ được kích hoạt trong trường hợp Nga tấn công... Chắc chắn tôi sẽ không coi việc Mỹ đến giải cứu là điều hiển nhiên nữa."

Theo khảo sát của công ty Institut Elabe của Pháp, gần ba phần tư người Pháp hiện nay cho rằng Mỹ không phải là đồng minh của Pháp. Phần lớn người Anh và phần lớn người Đan Mạch, cả hai quốc gia vốn có truyền thống thân Mỹ, hiện cũng có cái nhìn không mấy thiện cảm về quốc gia này.

"Thiệt hại mà Trump gây ra cho NATO có lẽ là không thể khắc phục được," Robert Kagan, một nhà bình luận bảo thủ, tác giả và nghiên cứu viên cấp cao tại Viện Brookings ở Washington DC, người đã chỉ trích ông Trump từ lâu, nhận định.

"Liên minh này dựa vào sự đảm bảo của Mỹ, nhưng sự đảm bảo đó giờ đây, ít nhất mà nói, không còn đáng tin cậy nữa."

Tuy nhiên, ông Trump không phải là tổng thống Mỹ đầu tiên yêu cầu châu Âu sắp xếp lại chi tiêu quốc phòng. Năm 2016, ông Barack Obama đã thúc giục các đồng minh NATO tăng chi tiêu, nói rằng: "Châu Âu đôi khi tự mãn về quốc phòng của chính mình."

Liệu 'sự phân mảnh của phương Tây' đã bắt đầu?

Tất cả những điều này đều là tin tốt cho Tổng thống Nga Putin.

"Toàn bộ hệ thống an ninh châu Âu-Đại Tây Dương đang sụp đổ trước mắt chúng ta," ông nói vào năm ngoái.

"Châu Âu đang bị gạt ra ngoài lề trong sự phát triển kinh tế toàn cầu, bị đẩy vào hỗn loạn do những thách thức như di cư và đang mất đi vai trò quốc tế cũng như bản sắc văn hóa."

Đầu tháng Ba, ba ngày sau cuộc gặp gỡ thảm họa của Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky với người đồng cấp Donald Trump và Phó Tổng thống Vance tại Nhà Trắng, một người phát ngôn từ Điện Kremlin tuyên bố "sự phân mảnh của phương Tây đã bắt đầu".

"Hãy nhìn vào các mục tiêu của Nga ở châu Âu," Armida van Rij, người đứng đầu chương trình châu Âu tại tổ chức nghiên cứu Chatham House, nói. "Mục tiêu của họ là gây bất ổn cho châu Âu. Là làm suy yếu NATO và khiến Mỹ rút quân khỏi đây.

Và hiện tại, có thể thấy các mục tiêu đó lần lượt 'đạt được, đạt được và gần đạt được'. Bởi vì họ đang gây bất ổn cho châu Âu. Họ đang làm suy yếu NATO. Họ chưa đạt được việc khiến Mỹ rút quân khỏi châu Âu, nhưng trong vài tháng nữa, ai mà biết mọi chuyện sẽ như thế nào?"

'Chúng ta đã quên những bài học lịch sử'

Một trong những thách thức lớn mà đặc biệt châu Âu phải đối mặt từ thời điểm này trở đi là câu hỏi làm thế nào để tự trang bị vũ khí một cách đầy đủ. 80 năm dựa vào sức mạnh của Mỹ đã khiến nhiều nền dân chủ châu Âu trở nên dễ bị tổn thương.

Chẳng hạn, Anh đã cắt giảm chi tiêu quân sự gần 70% kể từ đỉnh điểm của Chiến tranh Lạnh. (Vào cuối Chiến tranh Lạnh, đầu những năm 1990, châu Âu cho phép họ hưởng lợi tức hòa bình và bắt đầu một quá trình kéo dài hàng thập kỷ để giảm chi tiêu quốc phòng.)

"Chúng ta đã có một ngân sách lớn [trong Chiến tranh Lạnh] và chúng ta đã thu lợi tức hòa bình," ông Wallace nói. "Có thể cho rằng như vậy là hợp lý trong thời điểm đó."

Nhưng vấn đề là sau lợi tức hòa bình, chúng ta lại tiếp tục cắt giảm một cách quá đà, giống như việc bòn rút doanh nghiệp vậy - nghĩa là cứ nhắm vào bộ phận quốc phòng để lấy tiền. Và chính vì vậy mà chúng ta đã hoàn toàn quên đi những bài học từ quá khứ."

Tháng trước, Thủ tướng Starmer đã nói với quốc hội rằng Anh sẽ tăng chi tiêu quốc phòng từ 2,3% GDP lên 2,5% vào năm 2027. Nhưng liệu điều đó có đủ?

"Chỉ đủ để đứng yên thôi," ông Wallace lập luận. "Sẽ không đủ để khắc phục những thứ chúng ta cần để trở nên dễ triển khai hơn cũng như để lấp đầy những khoảng trống nếu Mỹ rút lui."

Sau đó là vấn đề rộng hơn về tuyển quân. "Phương Tây đang rơi tự do trong việc tuyển quân, không chỉ riêng Anh," ông Wallace nhận định. "Hiện tại, giới trẻ không còn mặn mà với chuyện nhập ngũ. Và đó là một vấn đề lớn."

Tuy nhiên, Thủ tướng Đức tương lai, Friedrich Merz, đã nói rằng châu Âu phải tự chủ hơn, không phụ thuộc vào Mỹ. Và việc châu Âu hóa NATO sẽ đòi hỏi việc xây dựng một tổ hợp công nghiệp-quân sự bản địa của châu Âu, có khả năng cung cấp những năng lực mà hiện tại chỉ có Mỹ sở hữu.

Những người khác cũng đồng tình rằng châu Âu cần tự lực quân sự hơn - nhưng một số lo ngại rằng không phải tất cả các nước châu Âu đều ủng hộ điều này.

Ông Ian Bond từ Trung tâm Cải cách châu Âu giải thích:

"Các nước Đông Âu hiện tại đã nhận thức rõ ràng về sự cần thiết phải tăng cường quốc phòng, không cần phải nhắc nhở họ nữa. Tuy nhiên, càng đi về phía tây của châu Âu, sự đồng thuận về vấn đề này càng giảm dần, và đến các nước như Tây Ban Nha và Ý thì trở nên khó khăn hơn."

Ông Ed Arnold đồng tình:

"Hiện nay ở châu Âu, việc có cần tăng cường tự chủ quốc phòng hay không đã không còn là vấn đề tranh cãi nữa. Thay vào đó, mọi người đang bàn luận về cách thức và tốc độ thực hiện việc này. Điều quan trọng là chúng ta cần hành động ngay."

Chắp vá một trật tự thế giới mới

Hiện tại chỉ có Mỹ cung cấp một danh sách rút gọn "những thứ vô cùng quan trọng", theo nhà sử học Timothy Garton Ash.

"Đó là những năng lực hỗ trợ chiến lược. Các vệ tinh, tình báo, hệ thống phòng không Patriot – loại duy nhất có thể bắn hạ tên lửa đạn đạo của Nga. Và trong vòng 3 đến 5 năm tới, chúng ta [các quốc gia khác ngoài Mỹ] nên hướng tới việc có phiên bản tương tự cho riêng mình.

Và trong quá trình chuyển đổi này, từ một NATO do Mỹ dẫn đầu, [ý tưởng là] bạn sẽ có một NATO được châu Âu hóa đến mức các lực lượng này cùng với lực lượng quốc gia và năng lực của EU, có khả năng bảo vệ châu Âu – ngay cả khi một tổng thống Mỹ nói 'chúng tôi đứng ngoài'."

Câu hỏi đặt ra là làm thế nào để đạt được điều này.

Bà van Rij nhấn mạnh rằng theo quan điểm của bà, châu Âu thực sự cần xây dựng một nền tảng công nghiệp quốc phòng do chính châu Âu sở hữu. Bà dự báo sẽ có những khó khăn.

"Điều thực sự khó khăn là những chia rẽ trong nội bộ châu Âu về cách thực hiện điều này và liệu có thực sự nên làm hay không."

Ủy ban châu Âu và các chuyên gia đã cố gắng tìm ra cách thức hoạt động của hệ thống phòng thủ này trong nhiều thập kỷ. "Theo truyền thống, điều này rất khó khăn do các lợi ích quốc gia cố hữu... Vì vậy, đây sẽ không phải là một việc dễ dàng."

Trong khi đó, ông Trump dường như đã sẵn sàng lật sang trang mới, bỏ qua trật tự quốc tế dựa trên luật lệ hậu Chiến tranh Lạnh, nơi các quốc gia có chủ quyền được tự do lựa chọn vận mệnh và liên minh của mình.

Điều mà ông có vẻ như đồng tình với người đồng cấp Vladimir Putin là mong muốn một thế giới nơi các cường quốc, không bị ràng buộc bởi luật pháp quốc tế đã thỏa thuận, được tự do áp đặt ý chí của mình lên các quốc gia nhỏ hơn, yếu hơn, giống như Nga đã từng làm trong cả Đế quốc Nga Sa hoàng và Liên Xô.

Điều đó có nghĩa là quay trở lại hệ thống "vùng ảnh hưởng" đã tồn tại trong bốn mươi năm sau Thế chiến II.

Chúng ta không biết chính xác ông Donald Trump sẽ làm gì nếu một quốc gia NATO bị tấn công. Nhưng vấn đề là sự đảm bảo giúp đỡ từ Mỹ không còn có thể được coi là điều hiển nhiên nữa.

Nghĩa là châu Âu phải phản ứng.

Thách thức của họ dường như là phải duy trì sự đoàn kết, thực hiện đúng cam kết về việc tài trợ cho quốc phòng của chính mình và tránh bị lôi kéo vào "vùng ảnh hưởng" của bất kỳ cường quốc nào.

 

Allan Little