Khi chiếc thuyền buồm cũ kỹ và yếu ớt của chúng tôi băng qua vùng nước tĩnh lặng trên biển Caribbe, tôi bị choáng ngợp bởi cảm giác vừa chạm tới thiên đường.
Nằm rải rác giữa vùng nước xanh ngọc, quần đảo nhỏ xíu với cát trắng lấp lánh, che phủ bởi cây cọ và dừa xanh biếc, nơi này hoàn hảo đến mức không thể tin nổi.
Đây là Guna Yala, còn nổi tiếng với tên gọi San Blas: một quần đảo nằm ngoài khơi khu vực phía đông của Panama, gồm có trên 300 hòn đảo, trong đó có 49 đảo là nơi sinh sống của cư dân bản địa người Guna.
Với dân số hơn 50,000, người Guna vẫn sống như tổ tiên họ ngày trước - họ sống trong những lều gỗ che chắn bằng lá cọ, củi cháy âm ỉ trong đống lửa và tiện nghi duy nhất trong nhà là những chiếc võng.
Guna Yala đặc biệt vì nhiều lý do: đây là vùng tự trị của cư dân bản địa, với lá cờ có hình chữ thập ngoặc hướng về bên trái màu đen, thể hiện ý niệm về bốn hướng và sự tạo sinh của thế giới.
Quần đảo Guna Yala nằm ở ngoài khơi phía đông của Panama là nơi sinh sống của người Guna bản địa.
Nhưng có lẽ một trong những truyền thống đáng tò mò nhất ở Guna Yala là sự bình đẳng giới tự nhiên ở đây - với lòng khoan dung trọn vẹn, nếu không muốn nói là tôn vinh sự linh hoạt giới tính.
"Mẹ tôi dạy tôi cách làm những món mola xinh đẹp, là kiểu trang phục thêu truyền thống của chúng tôi," Lisa cho biết, và cho tôi xem đường thêu tuyệt đẹp của cô.
"Một vài trong số này thể hiện chim muông và động vật, nhưng một số rất quyền năng - chúng sẽ bảo vệ chúng ta khỏi linh hồn của quỷ dữ," cô nói thêm và mỉm cười nhẹ nhàng.
Là người xem nhìn vào như tôi, sẽ chẳng có gì bất thường ở Lisa. Như rất nhiều phụ nữ Guna khác, cô đang ngồi trên chiếc xuồng đẽo từ thân gỗ và giới thiệu với du khách những sản phẩm thủ công tuyệt đẹp của mình.
Chỉ trừ việc Lisa sinh ra là một cậu bé trai.
Diego Madi Dias: "Nếu một bé trai bắt đầu thể hiện xu hướng là người chuyển giới, em không cần phải tránh né thể hiện bản thân"
Trong xã hội nơi mà phụ nữ là người cung cấp thực phẩm chính, là chủ tài sản và là người ra quyết định, các cậu trai có thể lựa chọn trở thành một Omeggid, nghĩa là "giống phụ nữ", họ sẽ hành động và làm việc giống các phụ nữ khác trong cộng đồng.
"Giới tính thứ ba" này là hiện tượng hoàn toàn bình thường trên đảo. Nếu một cậu bé có biểu hiện hành động như "phụ nữ", gia đình sẽ tự nhiên chấp nhận và cho phép cậu lớn lên như vậy.
Thường là Omeggid sẽ học kỹ năng dành cho phụ nữ, chẳng hạn như hầu hết các Omeggid sống trên đảo sẽ thành thạo kỹ thuật để thêu được những trang phục mola phức tạp nhất.
Giới tính thứ ba, hay còn gọi là Omeggid, là hiện tượng hoàn toàn bình thường trên đảo.
Diego Madi Dias, một nhà nhân chủng học và nghiên cứu sinh hậu tiến sĩ tại Đại học Sao Paulo, đã sống chung với người Guna hơn hai năm và đã chứng kiến tận mắt việc những nhân vật quyền lực trong xã hội mẫu hệ Guna có ảnh hưởng quan trọng đến đàn ông người Guna ra sao.
"Người Guna đã dạy tôi rằng trẻ em nên được tự chủ, vì cái tôi của các em đến từ trái tim, từ bên trong, và bắt đầu thể hiện từ sớm. Vì vậy nếu một bé trai bắt đầu thể hiện xu hướng là người chuyển giới, em ấy không phải tránh thể hiện là chính mình," ông giải thích.
Nandín Solís García, một giáo dục viên sức khỏe chuyển giới và nhà hoạt động quyền của người LGBTQ ở Thành phố Panama, vốn là người xuất thân từ cộng đồng trên đảo Aggwanusadub và Yandub của người Guna Yala, kể rằng là một cậu bé lớn lên là đồng tính hay giới tính linh hoạt không khó khăn gì trên đảo vì cô luôn được gia đình, bạn bè và cộng đồng ủng hộ.
Hầu hết là các trường hợp đàn ông chuyển giới thành nữ, chứ nữ giới chuyển thành nam giới rất hiếm, nhưng những trường hợp nữ chuyển thành nam cũng được đón nhận bình đẳng, cô giải thích.
"Xét về mặt lịch sử thì luôn có người chuyển giới ở Guna," cô cho biết.
Trong thực tế, người Omeggid ở Guna Yala gợi nhắc về truyền thuyết của người Guna.
"Có nhiều câu chuyện sáng thế về những thủ lĩnh đầu tiên xây dựng nên truyền thống, luật lệ và đường lối cho người Guna noi theo: đó là một người đàn ông tên Ibeorgun, chị gái của ông tên Gigadyriai và em trai ông Wigudun - nhân vật đại diện cho khái niệm mà ta gọi là "giới tính thứ ba'," Dias giải thích rằng nhân vật Wigudun vừa là nam vừa là nữ.
Bước trên đường phố ở Đảo Cua (Crab Island), một trong những cộng đồng lớn nhất trong vùng du lịch ở Guna Yala, tôi để ý thấy phụ nữ có mặt ở khắp nơi.
Họ ăn vận trang phục thêu truyền thống tuyệt đẹp, họ làm sản phẩm thủ công, trông coi cửa hàng nhỏ và bán đồ ăn thức uống.
Khác với nhiều quốc gia Trung Mỹ, phụ nữ Guna có vẻ cởi mở và trò chuyện nhiều hơn: bắt chuyện ở đây dễ hơn nhiều so với trên đường làng ở Guatemala hay Nicaragua.
Theo lời David, hướng dẫn viên của tôi trên Đảo Cua, phụ nữ ở Guna Yala có địa vị xã hội cao.
Đám cưới truyền thống của người Guna gồm một lễ bắt rể tượng trưng, chứ không phải bắt cô dâu, và khi người đàn ông được cưới về, anh sẽ chuyển sang nhà cô dâu sống.
Từ đó trở đi, công việc của anh phụ thuộc vào gia đình nhà gái, và đó chính là người phụ nữ quyết định là chồng có thể chia sẻ cá, dừa hay chuối với cha mẹ hay anh em bên nội hay không.
David cho biết ngay cả tiệc tùng ở đây cũng là để vinh danh phụ nữ: ba nghi lễ quan trọng nhất ở quần đảo Guna Yala là lễ sinh con gái, lễ dậy thì và đám cưới của cô gái. Cả cộng đồng tụ về uống chicha, một loại bia mạnh của dân bản địa, để mừng cho việc trở thành cô gái và thành đàn bà. Trong lễ mừng dậy thì, cô gái được khuyên mũi bằng một vòng khuyên bằng vàng.
"Vàng là vật báu, vì vậy phụ nữ đeo vàng để thể hiện bản thân họ quý báu và danh giá tới mức nào," một phụ nữ lớn tuổi người Guna giải thích cho tôi và chỉ vào vòng khuyên mũi mà bà đang đeo.
Mặc dù theo truyền thống thì đàn ông sẽ trở thành ngư dân, thợ săn, nông dân hay tù trưởng, nhưng công việc của phụ nữ cũng được coi trọng tương đương, thậm chí đôi khi là được coi trọng hơn.
Với nền du lịch đang phát triển, người Guna bắt đầu kiếm tiền từ các nguồn khác, ngoài cách buôn bán từ xa xưa như thu hái dừa, lặn tìm tôm hùm, đánh cá và làm nông.
Theo truyền thống, đàn ông sẽ trở thành ngư dân, thợ săn, nông dân và tù trưởng, nhưng công việc cũng được coi trọng tương đương, hoặc có khi còn hơn.
Phụ nữ Guna có thể kiếm được thu nhập đáng kể nhờ vào bán các trang phục thêu mola phức tạp và vòng winis (loại vòng tay đầy màu sắc làm từ các hạt cườm bằng thủy tinh). Một chiếc áo mola có thể bán từ 30 - 50 đô la Mỹ, trong khi một người đàn ông chỉ có thể kiếm được chừng 20 đô la Mỹ cho cả ngày làm việc cọ rửa sàn của thuyền buồm cho du khách.
"Tôi sẽ không nói người Guna theo chế độ mẫu hệ, vì dù phụ nữ là người ra quyết định trong gia đình, họ hiếm khi làm chính trị gia hay tù trưởng."
"Nhưng vấn đề là người Yuna không có thứ bậc về giá trị công việc. Đánh cá và săn bắn được gọi là công việc, nấu ăn hay chăm sóc trẻ con cũng được coi là công việc: người Guna không coi lao động của phụ nữ là "thấp kém hơn công việc", như chúng ta đôi khi vẫn ứng xử ở phương Tây."
"Nhưng vì người trai trẻ chuyển đến nhà vợ sống, và vì phụ nữ trở thành người mưu sinh kiếm thức ăn, tôi nghĩ đôi khi nam tính khó mà có thể thể hiện được," Dias cho biết.
David thú nhận là cuộc hôn nhân của anh đã được cha mẹ vợ và vợ anh sắp đặt, và anh có ít tiếng nói về tài sản hay chia sẻ thực phẩm cho bên nhà anh. "Vợ tôi quyết định… phụ nữ luôn quyết định," anh nói và mỉm cười, trước khi vội vàng đi chuẩn bị thức uống chicha. Hôm nay, con gái anh đến tuổi dậy thì, và cả Đảo Cua sẽ ăn mừng việc này.
Nhưng trong khi phụ nữ có vai trò xác định trong xã hội Guna, thì đôi khi người Omeggid lại không được như vậy.
"Vì ngày càng nhiều người Guna bắt đầu có liên hệ với sự Tây hóa, đáng buồn là chúng tôi bắt đầu du nhập thái độ kỳ thị đối với sự đa dạng, với người LGBTQ," Garcia nói.
Theo Garcia, rất nhiều người Omeggid rời Guna Yala để đến Panama City tìm cơ hội giáo dục và sự nghiệp. Và dù một số thực hiện được giấc mơ, thì một số người phải trả giá đắt hơn rất nhiều.
"Chúng tôi có vấn đề lớn với HIV trong cộng đồng. Ở Guna Yala, không có giáo dục giới tính, và đơn giản mọi người không biết về bệnh lây truyền qua đường tình dục. Kết quả là, rất nhiều [đàn ông] và người Omeggid bị nhiễm HIV từ thành phố, và sau đó, vì không biết, đã mang bệnh về quần đảo Guna khi trở về nhà.
Wigudun Galu [một tổ chức phi chính phủ] đang làm việc để tránh lây nhiễm HIV và giáo dục giới tính cho cộng đồng người Omeggid," bà cho biết.
Nhưng dù có những vấn đề đó, người Omeggid sống ở Guna Yala vẫn phát triển.
Cả ở những cộng đồng trên đảo lớn, đảo nhỏ, và đảo nhỏ chỉ cỡ gia đình, những người này có mặt ở khắp nơi. Người Omeggid trẻ có tóc dài học thêu thùa từ mẹ, và người Omeggid lớn tuổi đeo khăn choàng bán đồ thêu mola hay làm hướng dẫn viên và phiên dịch cho du khách.
Họ được coi như những thành viên bình đẳng trong gia đình người Guna và trong cộng đồng.
Phụ nữ Guna có thể kiếm được thu nhập đáng kể nhờ bán các bộ mola thêu phức tạp
"Tôi nghĩ, thay vì chỉ mô tả người dân bản địa ra sao hay họ sống thế nào, ngành nhân chủng học có lẽ nên giúp chúng ta kiểm chứng lại truyền thống của mình."
"Qua nhiều năm tháng, nhiều lục địa và văn hóa, sự linh hoạt giới tính và khái niệm về giới tính thứ ba đã xuất hiện lặp lại một cách hợp lý: đó là người hijras ở Ấn Độ, người Meti ở Nepal, người Fa'afafine ở Samoa, người "hai linh hồn" ở Bắc Mỹ."
"Họ không phải ngoại lệ, chúng ta mới là ngoại lệ. Truyền thống phương Tây đã xây dựng một truyền thuyết khoa học về hai ngôi trong giới tính. Và có vẻ như, cuối cùng thì, giới tính không hẳn là về sinh học, hormones và khoa học mà là về cách thể hiện cái tôi và tính cách, theo cách riêng mà họ hiện diện trong thế giới," Dias nói.
Khi Lisa chèo thuyền, chiếc thuyền nhỏ nằm giữa biển xanh lung linh, tôi không thể không nghĩ rằng Guna Yala có vẻ như một thế giới song song tuyệt vời của hòa bình, chấp nhận và thấu hiểu - và rằng có rất nhiều điều ta có thể học hỏi từ cộng đồng trên quần đảo bé nhỏ giữa biển Caribbe này.
Egle Gerulaityte
No comments:
Post a Comment
Note: Only a member of this blog may post a comment.